Chầu văn Huế: Nghệ thuật tâm linh kết hợp âm nhạc – nghi lễ đặc sắc

Chầu văn Huế gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu, một nét văn hóa tâm linh có lịch sử lâu đời. Nguồn gốc của tín ngưỡng này bắt nguồn từ tục thờ Mẹ, tôn vinh vai trò thiêng liêng của người phụ nữ trong đời sống nông nghiệp. Trải qua quá trình Nam tiến, tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Bắc (với Thánh Mẫu Liễu Hạnh) đã giao thoa với tín ngưỡng thờ Mẫu Thiên Y A Na của miền Trung, tạo nên một bản sắc riêng tại Huế, được gọi là Thiên Tiên Thánh Giáo.

Điện Huệ Nam, còn được biết đến với tên gọi điện Hòn Chén, bên bờ sông Hương chính là thánh địa quan trọng nhất của tín ngưỡng này. Dưới triều vua Đồng Khánh, tín ngưỡng thờ Mẫu đã được chính quyền phong kiến khuyến khích, đưa điện Hòn Chén trở thành trung tâm hành hương. Sự ủng hộ này đã tạo điều kiện thuận lợi cho các nghi thức và loại hình nghệ thuật liên quan phát triển, trong đó nổi bật nhất là hát Chầu văn.

Hát Chầu văn là một thành tố không thể thiếu trong các nghi lễ hầu đồng (lên đồng) của tín ngưỡng thờ Mẫu. Dù có nguồn gốc từ miền Bắc, Chầu văn Huế đã phát triển những nét đặc trưng riêng, phù hợp với văn hóa và môi trường diễn xướng của cố đô.

Nội dung các bài Chầu văn thường kể lại sự tích, ngợi ca công đức của các vị thánh, thần, tiên. Lời ca kết hợp với âm nhạc nhằm thỉnh cầu các vị thần linh giáng trần, nhập vào các "con đồng" để ban phát lộc, chữa bệnh và dạy bảo chúng sinh.

Điểm khác biệt lớn nhất của Chầu văn Huế so với hát văn miền Bắc là hình thức trình diễn và dàn nhạc.

• Hình thức trình diễn: Nếu hát văn miền Bắc thường chỉ hát đơn, thì Chầu văn Huế có thể hát đơn, hát đôi hoặc hát tập thể với một ban cung văn (những người hát và chơi nhạc cụ) lên đến 8-10 người. Các cung văn không chỉ ngồi hát mà còn đứng lên múa theo từng tính chất của các giá hầu, tạo nên sự sôi động và kịch tính cho buổi lễ.
• Âm nhạc và nhạc cụ: Âm nhạc Chầu văn Huế được xây dựng trên cơ sở thang âm ngũ cung truyền thống, nhưng với sự biến tấu linh hoạt. Các nhạc cụ chính thường bao gồm đàn nguyệt, trống, phách và thanh la. Sau này còn có sự bổ sung của các loại đàn khác như đàn nhị, đàn bầu, sáo và thậm chí là ghi-ta phím nhún. Sự kết hợp giữa các làn điệu như giọng phú, sắp, cờn cùng với nhịp điệu lúc chậm rãi, tự sự, lúc nhanh dồn dập, có tác dụng dẫn dắt và thôi miên người nghe, giúp con đồng dễ dàng đạt đến trạng thái nhập vai.

Với tất cả những đặc điểm độc đáo ấy, Chầu văn Huế không chỉ là một nghi thức tâm linh mà còn là một loại hình âm nhạc dân gian đặc sắc, nơi sự uy nghiêm của nghi lễ hòa quyện cùng sự bay bổng của nghệ thuật, tạo nên một di sản văn hóa riêng biệt cho vùng đất cố đô.

Trong nghi lễ hầu đồng, Chầu văn đóng vai trò là cầu nối quan trọng giữa thế giới linh thiêng và con người. Câu nói "Phi văn chầu bất thành hầu thánh" đã khẳng định vị trí không thể thay thế của loại hình này.

Khi con đồng bắt đầu nhập bóng, cung văn sẽ tấu lên những làn điệu phù hợp với từng vị thánh. Mỗi vị thánh có một tính cách, phục trang và điệu múa riêng, và âm nhạc Chầu văn sẽ "tái hiện" lại hình ảnh đó. Ví dụ, khi hầu Quan lớn, âm nhạc mang tiết tấu oai vệ, trang nghiêm; khi hầu các Cô, tiếng hát lại trở nên mềm mại, bay bổng.

Sự kết hợp hoàn hảo giữa âm nhạc, lời ca, trang phục, vật phẩm cúng bái và không gian nghi ngút khói hương đã tạo nên một thế giới tâm linh đầy màu sắc. Nó không chỉ giúp con đồng nhập hồn mà còn đưa những người tham gia vào một không gian siêu thực, nơi họ có thể gửi gắm ước nguyện, cầu mong sự bình an và vượt qua những khó khăn trong cuộc sống.

Chầu văn Huế thường được biểu diễn trước điện thờ ở các am, miếu và đặc biệt là Điện Hòn Chén. Đây không chỉ là một nghi thức tâm linh mà còn là một loại hình âm nhạc dân gian độc đáo, thể hiện nhu cầu thẩm mỹ và ước vọng tâm linh của con người. Hát Chầu văn là loại hình vô giá, cần được bảo tồn và phát huy để không bị mai một theo thời gian.

Việc bảo tồn Chầu văn Huế chính là bảo vệ một nét đẹp văn hóa tâm linh đặc sắc của Việt Nam, một hình ảnh của văn hóa dân tộc mang nhiều màu sắc địa phương được kết tinh trong quá trình biến động của lịch sử.

Chầu văn Huế không chỉ là một nghi thức tâm linh hay một loại hình âm nhạc dân gian, mà còn là một di sản văn hóa sống động. Nó đại diện cho sự hòa quyện giữa tín ngưỡng sâu sắc và nghệ thuật tinh tế, nơi quá khứ và hiện tại giao thoa. Việc bảo tồn và phát huy Chầu văn Huế chính là gìn giữ một phần hồn cốt của văn hóa Việt, để những tiếng hát thiêng liêng và những điệu múa uyển chuyển tiếp tục vang vọng, kể mãi câu chuyện về một Cố đô trầm mặc nhưng đầy sức sống tâm linh.

Hãy để những chuyến đi của bạn được kiến tạo cùng những người am hiểu sâu sắc về văn hóa địa phương, như đội ngũ tại Sovaba Travel. Đó không chỉ là việc ngắm nhìn, mà là sự lắng nghe và cảm nhận những thanh âm linh thiêng từ quá khứ vọng lại. Chuyến đi của bạn sẽ không chỉ là một kỷ niệm, mà còn là một trải nghiệm kết nối sâu sắc với di sản tinh thần của mảnh đất Cố đô.