Giếng cổ Gio An – Kỹ thuật khai thác nước của người Chăm cổ

Nằm nép mình dưới chân những ngọn đồi đất đỏ bazan ở xã Gio An, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị, hệ thống giếng cổ Gio An không chỉ là một công trình thủy lợi độc đáo mà còn là biểu tượng văn hóa trường tồn của người Chăm Pa cổ. Với lịch sử ước tính hơn 5.000 năm, những giếng nước này đã vượt qua bao thăng trầm lịch sử, vẫn giữ được dòng nước trong xanh, mát lành, như một minh chứng sống động cho tài năng và trí tuệ của người Chăm xưa.

Hệ thống giếng cổ Gio An không chỉ phục vụ đời sống sinh hoạt và sản xuất mà còn trở thành một điểm đến du lịch sinh thái hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước. Dưới đây là những thông tin về kỹ thuật khai thác nước độc đáo của người Chăm cổ và giá trị văn hóa mà những giếng nước này mang lại.

Ẩn sâu dưới lớp đất thời gian, người Chăm cổ đã để lại dấu ấn độc đáo qua hệ thống dẫn nước thông minh, phản ánh trình độ kỹ thuật và tư duy bền vững hiếm có.

Vị trí xây dựng giếng: Lựa chọn thông minh từ thiên nhiên

Người Chăm cổ đã chọn những chân đồi đất đỏ bazan nơi có các mạch nước ngầm dồi dào để xây dựng hệ thống giếng cổ. Với sự hiểu biết sâu sắc về địa hình và thủy văn, họ tận dụng độ dốc tự nhiên của các ngọn đồi để dẫn nước từ mạch ngầm trong lòng đất ra ngoài, phục vụ cho sinh hoạt và tưới tiêu.

Theo các nhà khảo cổ, hệ thống giếng cổ Gio An được hình thành vào cuối thời đại đồ đá mới, khoảng thế kỷ IX-XI, thuộc thời kỳ phát triển rực rỡ của vương quốc Chăm Pa. Điều đặc biệt là, dù trải qua hàng nghìn năm với những mùa khô hạn khắc nghiệt, nước trong các giếng vẫn không bao giờ cạn, luôn trong xanh và mát lạnh.

Kỹ thuật xếp đá và kè đá: Nghệ thuật không cần chất kết dính

Một trong những điểm nổi bật của giếng cổ Gio An là kỹ thuật xây dựng không sử dụng chất kết dính, nhưng vẫn đảm bảo độ bền vững qua hàng nghìn năm. Người Chăm cổ sử dụng đá mồ côi (đá tự nhiên) được sắp xếp công phu theo hình vòng tròn hoặc hình trụ rỗng. Các khối đá được ghép khít, tạo thành các bể lắng, máng dẫn, và mương nước để dẫn dòng chảy từ mạch ngầm ra ngoài.

Theo nghiên cứu, hệ thống giếng cổ được chia thành ba loại chính, tùy thuộc vào cấu trúc và mục đích sử dụng:

• Loại 1: Giếng có cấu trúc phức tạp, gồm bể lắng, máng dẫn, và hồ chứa, phù hợp cho các khu dân cư đông đúc với nguồn nước ngầm mạnh. Ví dụ: Giếng Đào, Giếng Trạng, Giếng Máng.
• Loại 2: Giếng đơn giản hơn, với tầng đá gia cố và bể lắng, không sử dụng máng dẫn.
• Loại 3: Giếng đào với các khối đá hình trụ rỗng, hoạt động theo nguyên tắc bình thông nhau, giúp nước tràn ra mương dẫn thông qua các lỗ khoét trên thành giếng.

Kỹ thuật này không chỉ thể hiện sự khéo léo trong xây dựng mà còn cho thấy trình độ ứng xử thông minh với thiên nhiên, tận dụng tối đa nguồn tài nguyên nước ngầm một tài nguyên quý giá ở vùng duyên hải miền Trung, nơi thường xuyên đối mặt với nước mặn và phèn.

Giếng cổ Gio An: Công trình dẫn thủy bền vững

Hệ thống giếng cổ Gio An không chỉ là nơi cung cấp nước sinh hoạt mà còn là một hệ thống dẫn thủy hoàn hảo, phục vụ sản xuất nông nghiệp. Nước từ các giếng được dẫn qua các mương đá, chảy tràn ra ruộng để tưới tiêu. Đặc biệt, tại thôn Hảo Sơn, giếng Ông và giếng Bà được đánh giá là có nguồn nước dồi dào nhất, hỗ trợ tưới cho hơn 7ha rau xà lách xoong (rau liệt) một đặc sản nổi tiếng của Quảng Trị.

Giáo sư sử học Trần Quốc Vượng từng nhận định rằng, hệ thống giếng cổ Gio An là một “công trình kiến trúc có một không hai”, minh chứng cho sự giao thoa văn hóa và kỹ thuật thủy lợi tiên tiến của người Chăm cổ. Nguồn nước trong lành từ các giếng đã tạo điều kiện lý tưởng cho sự phát triển của các loại cây trồng đặc sản, đặc biệt là rau liệt, góp phần tạo nên một hệ sinh thái nông nghiệp độc đáo tại Gio An.

Năm 2001, hệ thống giếng cổ Gio An được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia. Với 14 giếng cổ nổi bật, bao gồm Giếng Côi, Giếng Dưới, Giếng Búng, Giếng Trạng, Giếng Đào, Giếng Gái 1, Giếng Gái 2, Giếng Nậy, Giếng Tép, Giếng Ông, Giếng Bà, Giếng Gai, Giếng Máng, và Giếng Pheo, hệ thống giếng này không chỉ có giá trị khảo cổ mà còn là biểu tượng của sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên.

Người dân Gio An từ bao đời nay đã xem các giếng cổ như “báu vật” của làng quê. Không chỉ cung cấp nước, giếng còn là nơi gắn kết cộng đồng, nơi trẻ em tắm mát vào mùa hè, và nơi lưu giữ những ký ức văn hóa sâu sắc.

Hệ thống giếng cổ Gio An hiện là một điểm đến du lịch sinh thái hấp dẫn tại Quảng Trị. Tỉnh Quảng Trị đang tích cực quy hoạch để bảo tồn và phát huy giá trị di tích, với mục tiêu đưa giếng cổ vào các tour du lịch văn hóa – lịch sử, kết nối với các địa danh nổi tiếng như Nghĩa trang Liệt sĩ Quốc gia Trường Sơn, Biển Cửa Việt, và Di tích Hiền Lương – Bến Hải.

Du khách đến với Gio An không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp hoang sơ của các giếng cổ mà còn có cơ hội trải nghiệm văn hóa địa phương, thưởng thức đặc sản rau liệt, và hòa mình vào không gian xanh mát của những cánh đồng hoa hướng dương hay vườn sâm Bố Chính. Các dự án phát triển du lịch cộng đồng, như xây dựng homestay, bãi đỗ xe, và các lớp đào tạo kỹ năng làm du lịch cho người dân, đang được triển khai để nâng cao trải nghiệm cho du khách.

Giếng cổ Gio An không chỉ là một công trình vật chất mà còn mang ý nghĩa tinh thần sâu sắc. Với người dân địa phương, giếng là biểu tượng của sự sống, của sự bền bỉ và trường tồn. Những câu chuyện về giếng cổ được truyền miệng qua bao thế hệ, từ thời Chăm Pa đến người Việt, là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa và sự kế thừa giá trị di sản.

Mặc dù có giá trị lịch sử và văn hóa to lớn, hệ thống giếng cổ Gio An đang đối mặt với nhiều thách thức. Việc canh tác nông nghiệp gần khu vực giếng, đặc biệt là khai thác đất và đá, đã ảnh hưởng đến chất lượng nước và hiện trạng của một số giếng. Ngoài ra, tình trạng ô nhiễm từ rác thải và tác động của đô thị hóa cũng là những vấn đề cần được giải quyết.

Tỉnh Quảng Trị đã và đang triển khai các kế hoạch bảo tồn, tu bổ, và phục hồi di tích với tổng kinh phí hơn 3,2 tỷ đồng. Mục tiêu là bảo vệ hệ thống giếng cổ một cách bền vững, đồng thời phát triển du lịch cộng đồng để nâng cao đời sống người dân và quảng bá giá trị văn hóa của vùng đất này.

Hệ thống giếng cổ Gio An không chỉ là một công trình thủy lợi mà còn là một di sản văn hóa sống động, nơi lưu giữ trí tuệ, sự sáng tạo, và tâm hồn của người Chăm cổ. Những dòng nước trong xanh, mát lành vẫn chảy qua hàng nghìn năm là minh chứng cho sự thông minh và bền bỉ của con người trong việc hòa hợp với thiên nhiên. Hãy một lần ghé thăm Gio An, đứng bên giếng cổ, lắng nghe tiếng nước chảy, và cảm nhận hơi thở của lịch sử. Đó không chỉ là một chuyến đi, mà còn là hành trình khám phá giá trị văn hóa và tinh thần của một vùng đất giàu truyền thống.