Hò khoan Lệ Thủy - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Hò khoan Lệ Thủy không chỉ đơn thuần là một làn điệu dân ca, mà còn là hơi thở, là “linh hồn” của người dân vùng đất này. Ra đời từ khoảng thế kỷ XV nơi huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình, những câu hò đầu tiên đã vang lên giữa những buổi lao động tập thể: khi chèo đò trên sông Kiến Giang, lúc giã gạo bên hiên nhà hay trong những lễ hội làng quê đậm nghĩa tình. Cứ thế, hò khoan trở thành một phần máu thịt của con người nơi đây, mộc mạc mà sâu lắng, giản dị mà chan chứa ân tình.  

Chín mái hò khoan Lệ Thủy - Lỉa trâu, Mái nhài (dài), Mái ruỗi, Mái chè, Mái nện, Mái ba, Mái xắp, Mái hò khơi và Mái hò Nậu xăm – mỗi mái hò một dáng vẻ, một cung bậc cảm xúc, khi trầm lắng da diết, lúc phóng khoáng, linh hoạt, mạnh mẽ mà vẫn nồng nàn. Đó không chỉ là lời ca, mà còn là nhịp sống, là tiếng lòng của bao thế hệ người dân vùng quê gió Lào cát trắng.  

Không như nhiều loại hình dân ca khác, Hò khoan Lệ Thủy mang lối hát đối đáp độc đáo, thường giữa nam và nữ, giữa hai nhóm hay hai làng, tạo nên những màn giao duyên đầy tinh tế. Lời ca mộc mạc như chính hơi thở đời thường, tự nhiên như câu chuyện làng quê, giúp người hát giãi bày tâm tư, sẻ chia nỗi niềm lao động, gửi gắm những mối tình thầm kín mà ý nhị. Chính sự dung dị, chân phương ấy đã khiến Hò khoan trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu, neo giữ trong lòng mỗi người dân Quảng Bình một tình yêu bền chặt với quê hương.

Ngày 8/5/2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức công nhận Hò khoan Lệ Thủy là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong hành trình gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa dân gian Việt Nam. Từ đó, Hò khoan Lệ Thủy góp mặt trong các sự kiện thường niên, đặc biệt gắn liền với những dịp trọng đại như Quốc khánh 2/9 hay Lễ hội đua thuyền truyền thống trên dòng Kiến Giang. Mỗi mùa hội, đất trời Lệ Thủy lại rộn ràng trong sắc màu lễ hội, tiếng hò khoan ngân nga như nhịp đập chung của bao thế hệ con người nơi đây.  

Không chỉ là dịp để các nghệ nhân trình diễn những mái hò nguyên bản, giữ hồn cho điệu hò xưa cũ, mà còn là cơ hội để cả cộng đồng cùng ôn lại ký ức, khơi dậy niềm tự hào với quê hương xứ sở. Trên dòng Kiến Giang thơ mộng, những câu hò cất lên, hòa vào tiếng mái chèo khua nước, quyện cùng tiếng cười nói rộn ràng của dân làng và du khách thập phương. Tất cả tạo nên một bức tranh văn hóa sống động, vừa thân thuộc, gần gũi, vừa lắng đọng những giá trị tinh thần bất biến theo thời gian.

Hò khoan Lệ Thủy không chỉ là một làn điệu dân ca, mà còn là lời tự tình sâu lắng của người dân bên dòng sông Kiến Giang, nơi những câu hò cất lên từ nhịp sống lao động, từ tình yêu quê hương tha thiết. Không đơn thuần là nghệ thuật trình diễn, Hò khoan là sự kết tinh của văn hóa, ký ức và tâm hồn, một cốt cách riêng biệt không thể trộn lẫn. Trong từng mái hò là hình bóng của bản sắc quê hương, có cái phóng khoáng, dẻo dai của “Hò khơi” miền biển, cái khỏe khoắn, trầm hùng của “Lỉa trâu” miền núi, tất cả tạo nên một không gian âm nhạc thấm đẫm hồn đất, hồn người. Điệu hò ấy không chỉ vang lên trong các lễ hội hay sinh hoạt văn hóa, mà còn gắn bó mật thiết với đời sống thường nhật, nơi những người nông dân chân chất cày ruộng, giã gạo, chèo thuyền, cùng chung sức chung lòng, để tiếng hát xua tan nhọc nhằn, để nụ cười thắp sáng những ngày mưa nắng. Trải qua bao biến thiên của thời gian, từ thế hệ này đến thế hệ khác, Hò khoan vẫn lặng lẽ chảy trong đời sống người Lệ Thủy như dòng Kiến Giang không bao giờ ngưng nghỉ, chở theo ký ức, yêu thương và niềm tự hào bất tận. Chính bởi những giá trị văn hóa độc đáo và sâu sắc ấy, Hò khoan Lệ Thủy đã vượt qua hàng trăm di sản khác để được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trở thành biểu tượng sống động và thiêng liêng không chỉ của người dân Lệ Thủy mà còn của cả mảnh đất Quảng Bình mặn mà, sâu lắng.

Mỗi năm, khi gió thu về làm dịu đi cái nắng gắt miền Trung, cũng là lúc Hò khoan Lệ Thủy rộn ràng trong những ngày hội. Đặc biệt vào ngày Quốc khánh 2/9, khi sông Kiến Giang nhộn nhịp với những con thuyền đua băng băng lướt sóng, những câu hò khoan lại cất lên, hòa cùng tiếng mái chèo vỗ nhịp, cùng tiếng reo hò náo nức của muôn người.  

Nếu có dịp về với lễ hội, bạn sẽ được:  

- Nghe tận tai, cảm tận lòng: Những điệu hò khoan nguyên bản vang lên từ các nghệ nhân gạo cội, mang theo cái tình, cái hồn của đất và người nơi đây.  

- Thử sức hát đối đáp: Một số chương trình giao lưu cho phép du khách nhập vai, trải nghiệm cảm giác ngân nga câu hò, đối đáp lời ca, để hiểu được cái duyên của điệu hát này.  

- Đắm mình trong không gian quê hương: Một buổi sáng thả mình trên thuyền trôi theo dòng Kiến Giang, lắng nghe câu hò khoan lơ lửng giữa mây trời, hẳn sẽ là trải nghiệm không thể nào quên.  

Mùa thu Quảng Bình dịu dàng và trong trẻo, chính là thời điểm lý tưởng nhất để bạn đến với Lễ hội Hò khoan, để cảm nhận hơi thở quê hương trong từng câu hát ngân vang.  

Dù đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, Hò khoan Lệ Thủy vẫn đang đối mặt với không ít thử thách trong dòng chảy của thời đại. Khi nhịp sống hiện đại ngày một hối hả, nhiều giá trị truyền thống dần bị lãng quên, và câu hò mộc mạc của ông cha cũng không còn giữ được sức hấp dẫn với lớp trẻ như thuở nào. Sự thưa vắng của những người trẻ đam mê và gắn bó với Hò khoan, cùng sự ra đi của các nghệ nhân lão làng, những “người giữ lửa” cho làn điệu quê hương để lại khoảng trống đáng lo ngại, khiến không ít người xót xa cho một di sản đang dần bị bào mòn bởi thời gian. 

Thế nhưng, giữa nỗi lo ấy vẫn le lói những tia hy vọng, khi các nỗ lực bảo tồn ngày càng được đẩy mạnh, tạo nên làn gió mới cho sự hồi sinh của Hò khoan. Từ việc mở các lớp học truyền dạy Hò khoan cho thế hệ trẻ, đến việc lồng ghép làn điệu này vào các chương trình nghệ thuật, sự kiện văn hóa và hoạt động du lịch, tất cả đều đang góp phần đưa câu hát quê hương vươn xa hơn trong đời sống đương đại. Những sáng tạo trong sân khấu hóa, biểu diễn hiện đại cũng giúp Hò khoan trở nên gần gũi và dễ tiếp cận hơn với khán giả trẻ, mở ra cánh cửa để di sản xưa bước vào nhịp sống hôm nay một cách tự nhiên và sống động. Và hơn hết, mỗi người yêu văn hóa đều có thể chung tay bảo tồn di sản ấy, dù chỉ bằng những hành động nhỏ như chia sẻ câu chuyện về Hò khoan, tham gia lễ hội, hay lắng nghe một câu hò ngân vang để thấu hiểu và trân quý hơn vẻ đẹp của quê hương. 

Hò khoan Lệ Thủy không chỉ là một hoạt động văn hóa thường niên, mà còn là chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, là nơi gắn kết con người với mảnh đất thân thương. Trên dòng Kiến Giang vẫn lặng lẽ trôi qua bao mùa nước lớn, những câu hò khoan ngân vang như lời nhắn gửi dịu dàng từ cha ông, như một dấu lặng để mỗi người con xa quê có dịp tìm về với cội nguồn. Và nếu một ngày nào đó bạn có dịp đặt chân đến Quảng Bình, hãy thử đứng bên bến sông Kiến Giang, lắng nghe một điệu Hò khoan lững lờ theo gió, biết đâu chính lúc ấy bạn sẽ nghe thấy trong tim mình một tiếng gọi tha thiết từ quê hương.