Kiến trúc nhà sàn trong đời sống người Vân Kiều

Người Vân Kiều luôn ưu tiên những vị trí đắc địa để cất dựng nhà sàn, đó là nơi lưng tựa vào núi và mặt hướng ra khe suối. Núi đồi được xem như bức bình phong vững chãi che chắn bão tố, trong khi khe suối mang ý nghĩa điều tiết và sinh sôi. Tuy nhiên, việc chọn đất không chỉ dừng lại ở yếu tố địa lý mà còn được kiểm chứng qua một nghi thức tâm linh đặc biệt.

Sau khi tìm được miếng đất ưng ý, gia chủ sẽ dùng 8 hạt gạo nếp thơm, tượng trưng cho 8 cột cái của ngôi nhà sàn, bỏ vào một đoạn ống nứa rồi chôn xuống đất ba ngày. Công việc này đòi hỏi sự cẩn mật và lòng thành tâm cao độ. Nếu sau ba ngày, gạo vẫn còn nguyên vẹn, gia chủ được phép dựng nhà. Ngược lại, nếu gạo bị sứt vỡ hoặc mất mát, họ bắt buộc phải tìm một địa điểm khác. Đặc biệt, người Vân Kiều kiêng kỵ nhất việc làm nhà ngoảnh mặt ra hướng Tây, bởi họ quan niệm đây là hướng của ma quỷ, hướng để chôn cất người chết.

Đối với việc quy hoạch làng bản, nếu bản quần tụ dọc sông suối, nhà sàn sẽ được dựng theo thứ tự hộ trước, hộ sau ngay hàng thẳng lối. Còn ở những vùng đất bằng phẳng, ưu tiên hàng đầu là chọn nền đất cao ráo nhất để xây nhà cộng đồng, sau đó dân bản sẽ sống quây quần thành vòng tròn xung quanh. Tương tự như người Kinh, đồng bào Vân Kiều cũng kiêng kỵ các nóc nhà "đấu" vào nhau.

Sau khi nền nhà được chọn, công đoạn tiếp theo là chọn gỗ. Người Vân Kiều có những quy tắc nghiêm ngặt: không được động vào cây cối ở rừng ma. Dù lấy gỗ ở bất cứ đâu, đồng bào cũng phải xin phép Giàng (thần linh), trưởng bản và nhà chức trách.

Cột thờ ma là bộ phận quan trọng nhất của ngôi nhà sàn, vì vậy việc chọn gỗ cho cột này được soi xét kỹ càng. Họ sẽ bổ một nhát rìu thật sâu vào cây gỗ được chọn rồi để qua đêm. Nếu sáng hôm sau rìu còn nguyên dạng trên cây, điều đó có nghĩa là Giàng đã đồng ý. Ngược lại, nếu rìu rơi xuống, họ sẽ bỏ qua cây gỗ đó.

Thậm chí, việc chọn gỗ còn liên quan đến việc xin thần linh báo mộng. Gia chủ sẽ cầu mong những giấc mơ đẹp về cây gỗ sắp làm cột ma. Nếu đêm ấy, họ gặp ác mộng hoặc không mơ thấy gì, họ sẽ bỏ qua cây gỗ đó. Một điều kiêng kỵ khác là khi đốn gỗ về làm nhà mà bị vướng vào loài cây khác, đồng bào sẽ bỏ cây gỗ đó lại ngay, bởi họ tin rằng nếu mang về thì mọi việc sau này sẽ không được suôn sẻ.

Thời gian để dựng nhà sàn được người Vân Kiều lựa chọn cẩn thận vào các ngày 5, 15, 25; 6, 16, 26 và 8, 18, 28 trong tháng. Tuy nhiên, có ba tháng trong năm mà đồng bào kiêng kỵ dựng nhà:

• Tháng Giêng: Mùa xuân về, mùa lễ hội, cần được nghỉ ngơi và vui chơi.
• Tháng Tám: Mùa mưa bão, không thuận lợi cho việc xây dựng.
• Tháng Chạp: Thời điểm cần được nghỉ ngơi sau một năm lao nhọc. Họ tin rằng làm nhà vào ba tháng này sẽ bị thần linh quở mắng và không được đồng loại giúp sức.

Khi dựng nhà sàn, cột thờ ma được dựng lên đầu tiên và đây là bộ phận bất di bất dịch, dù ngôi nhà có nhiều lần sửa chữa sau này. Với kiến trúc 4 vài, 3 gian, họ dựng 2 vài giữa trước rồi mới đến 2 vài 2 đầu. Mái nhà sàn được lợp bằng lá tranh, lá cọ. Tiếp đến là công đoạn đóng trần thượng và sàn gỗ để hoàn thiện ngôi nhà.

Ba gian của ngôi nhà ứng với ba buồng:

• Gian trong cùng bên trái: Là buồng sinh hoạt của vợ chồng và con nhỏ.
• Gian giữa: Dành cho những đứa con đã trưởng thành.
• Gian ngoài cùng bên phải: Là nơi nghỉ ngơi của ông bà.

Mỗi căn buồng đều được bố trí cửa chính dành cho đàn ông, còn lối đi của phụ nữ là cửa phụ. Cầu thang của ngôi nhà sàn luôn được đặt ở vị trí ngoài cùng bên phải, thuận tiện cho cả khách và chủ. Ban đầu, người Vân Kiều bố trí hai bếp lửa trong nhà sàn: một ở gian trung tâm để cúng tế, thắp hương và một ở chái bếp để nấu nướng. Tuy nhiên, dần dà bếp lửa ở gian giữa được bỏ đi để thuận tiện hơn trong việc tiếp khách và sinh hoạt.

Một điều kiêng kỵ nghiêm ngặt khác là kiêng lời qua tiếng lại hay hỗn phép với thợ dựng nhà. Đồng bào tin rằng đã có trường hợp mâu thuẫn chủ - thợ khiến cột thờ ma bị "bỏ bùa" (do người thợ cả đóng đinh hoặc vấy bẩn), dẫn đến chủ hộ tán gia bại sản.

Trước khi dọn về ở ngôi nhà mới, người Vân Kiều tiến hành nhiều lễ nghi bắt buộc, trong đó có tục cúng trâu. Khi hai đầu nóc ngôi nhà sàn được đồng bào gắn hai cái sừng trâu hướng vào nhau, đó là lúc họ báo với tổ tiên mọi sự đã hoàn tất. Đồng thời, đây cũng là sự xác tín rằng từ đây, ngôi nhà sàn này sẽ được Giàng bảo hộ, chở che, mang lại bình an và vững chãi trước sức mạnh tự nhiên.

Nhà sàn truyền thống của người Vân Kiều thể hiện phong tục dựng nhà độc đáo, với cấu trúc đơn giản, dễ dựng lợp và vững chãi trước thiên nhiên khắc nghiệt. Kiến trúc này phù hợp với địa hình, môi trường vùng đồi núi, luôn đảm bảo tiêu chí “đông che, hè thoáng”. Ngôi nhà sàn chính là một nét phong tục truyền thống tốt đẹp, là ý niệm tâm linh lâu đời, và là yếu tố văn hóa tất yếu không thể đánh đổi của người Vân Kiều giữa thách thức hội nhập ngày nay.

Nhà sàn của người Vân Kiều không chỉ là mái ấm che mưa nắng, mà còn là biểu tượng văn hóa mang đậm dấu ấn bản địa – nơi hội tụ giữa tín ngưỡng tổ tiên, tri thức dân gian và mối giao hòa mật thiết với tự nhiên. Từng chi tiết kiến trúc, nghi thức tâm linh đến cách bố trí không gian đều phản ánh một hệ giá trị sống bền vững, coi trọng sự cộng sinh giữa con người và rừng núi. Giữa vòng xoáy hiện đại và những chuyển động của thời đại, nhà sàn vẫn đứng đó – như một cội rễ vững chãi, lưu giữ linh hồn của người Vân Kiều, để từ đó, bản sắc văn hóa dân tộc được truyền lại và tiếp nối qua từng thế hệ. Giữ gìn kiến trúc nhà sàn cũng chính là gìn giữ bản sắc, là hành động gắn bó với cội nguồn và khẳng định sự trường tồn của văn hóa giữa miền đại ngàn Trường Sơn.