Làng nghề bánh tráng Tân An: Tìm về giá trị truyền thống

Làng nghề bánh tráng Tân An, tọa lạc tại xã Quảng Thanh, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình, là một di sản văn hóa sống động đã tồn tại hơn một thế kỷ. Nơi đây từng được biết đến với nhiều tên gọi thân thương như Ba Phường, Lộc Điền, hay dân dã hơn là “phường bún bánh” những cái tên gắn liền với truyền thống lâu đời và nếp sống cần cù của người dân địa phương. Tựa lưng vào dòng sông Gianh, làng Tân An không chỉ là vùng quê yên bình mà còn là nơi nuôi dưỡng nghề làm bánh tráng mè xát đặc trưng, một loại bánh mộc mạc mà đậm đà, mang hương vị của nắng, gió và đất trời Quảng Bình.

Ngày nay, nhờ nỗ lực của Hợp tác xã Bánh Mè Xát, được thành lập từ tháng 10 năm 2010 – sản phẩm bánh tráng Tân An không chỉ lan tỏa khắp miền Trung như Hà Tĩnh, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế mà còn vươn ra thị trường quốc tế, xuất khẩu sang cả Lào và Thái Lan. Đi dọc các con ngõ nhỏ trong làng, du khách dễ dàng bắt gặp những giàn tre phơi bánh trải dài, nơi những tấm bánh mỏng đang hong mình dưới nắng vừa tạo nên một khung cảnh thôn quê thơ mộng, vừa là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một làng nghề trăm năm tuổi.

Nguồn gốc của nghề làm bánh tráng Tân An chẳng ai còn nhớ chính xác bắt đầu từ đâu, chỉ biết rằng nó đã ăn sâu vào nếp sống của người dân từ rất lâu, từ thời còn làm bún, bánh ướt, bánh chưng, rồi dần dà, những tấm bánh tráng mè xát trở thành “linh hồn” của làng nghề. Bánh tráng nơi đây không chỉ là món ăn quen thuộc mà còn mang trong mình giá trị văn hóa đặc biệt, xuất hiện trong mâm cỗ ngày Tết, trong dịp giỗ chạp, lễ lạt như một biểu tượng của sự sum vầy, gắn bó gia đình và niềm tự hào quê hương đậm đà, mộc mạc.

Được làm từ gạo thơm xay nhuyễn, hòa quyện với mè rang vàng theo tỷ lệ 10 lon gạo : 1,5–2 lon mè, bánh Tân An mang một hương vị đặc trưng không thể trộn lẫn vị bùi béo của mè, độ giòn tự nhiên của gạo, thoảng mùi nắng gió miền Trung. Đặc biệt, người Tân An không đợi đến dịp lễ Tết mới làm bánh, mà quanh năm, các lò tráng bánh luôn đỏ lửa, khói bếp nghi ngút như hơi thở của làng nghề chưa bao giờ dứt. Sự cần mẫn ấy đã mang đến sự đa dạng trong từng sản phẩm, từ bánh mè đen, bánh mè vàng, bánh mè xát, đến bánh cuốn rau và các loại bánh đa nem làm phong phú thêm bức tranh ẩm thực của vùng đất này.

Khắp các ngõ nhỏ, sân gạch, ven hiên, đâu đâu cũng thấy những sạp tre phơi bánh trải dài, những lớp bánh trắng đục, điểm xuyết hạt mè vàng ruộm, như thể cả làng đang hong nắng cùng hương vị ký ức, thứ ký ức vừa thơm vừa giòn, như tiếng gọi của quê nhà không bao giờ phai.

Làm bánh tráng Tân An không đơn thuần là chuyện nấu nướng mà là một quy trình công phu, đòi hỏi sự tỉ mỉ và cảm nhận tinh tế của người thợ từ khâu chọn nguyên liệu cho đến khi chiếc bánh thành hình, khô giòn dưới nắng. Nguyên liệu chính là gạo ngon, được chọn lựa kỹ càng, ngâm trong nước sạch, sàng lọc và vo nhiều lần cho đến khi đạt độ trong cần thiết, rồi đem xay nhuyễn thành bột mịn. Bột sau đó được pha với nước theo tỷ lệ bí truyền để đạt độ sánh vừa đủ.

Điểm đặc biệt làm nên bản sắc của bánh mè xát chính là lớp mè đã được xát sạch vỏ, vàng óng và thơm nức, đây không chỉ là phần gia vị mà còn là yếu tố quyết định đến mùi hương và vẻ ngoài hấp dẫn của từng chiếc bánh. Khi bột đã sẵn sàng, người làm bánh nhanh tay múc từng vá nhỏ, đổ lên mặt vải căng trên nồi nước sôi, bánh chín bằng hơi, được nhấc ra bằng một ống tre, rồi khéo léo đặt lên phên tre để hong nắng.

Phơi bánh là công đoạn then chốt, cần canh nắng chuẩn xác. Mỗi chiếc bánh phải được phơi ít nhất 3 tiếng, và trong quá trình đó phải lật đều sáng chiều để bánh không cong, không nứt, đạt được độ khô đều, dai dẻo, và thơm đúng chuẩn. Nắng gắt quá, bánh giòn dễ vỡ; nắng yếu, bánh ỉu, nhạt mùi, tất cả phụ thuộc vào kinh nghiệm và đôi mắt nhà nghề của người làm bánh. Chính sự chỉn chu ấy đã làm nên một chiếc bánh không chỉ để ăn, mà còn để nhớ, để nếm được cả công sức, nắng gió và tình người của xứ sở Quảng Bình.

Đối với người dân làng Tân An, nghề làm bánh tráng không chỉ là truyền thống mà còn là nguồn sống chính của hàng trăm hộ gia đình. Với hơn 360 hộ sản xuất, mỗi ngày người làm bánh có thể kiếm được từ 150.000 đến 200.000 đồng, con số không lớn, nhưng là thành quả của lao động vất vả bên bếp lửa đỏ rực, trong không gian chật chội, nóng nực. Công việc được xem là còn nặng nhọc hơn cả làm đồng, bởi ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người thợ, nhất là vào những ngày hè oi bức.

Mùa sản xuất chính kéo dài từ tháng 2 đến tháng 10, khi trời nắng thuận lợi để bánh phơi đạt chất lượng. Mùa mưa đến, lò đành nghỉ, người dân lại tranh thủ chăm sóc ruộng vườn. Tuy nhiên, làng nghề cũng đang đối mặt với không ít thách thức: sự cạnh tranh khốc liệt từ bánh tráng công nghiệp giá rẻ, thiếu vốn để đầu tư máy móc, công nghệ sấy hiện đại, và đặc biệt là rủi ro trong mùa mưa, khi buộc phải dùng than khô sấy bánh khiến chất lượng giảm, giá bán dễ bị thương lái ép thấp, thậm chí mất trắng cả mẻ bánh.

Không dừng lại ở đó, sự hững hờ của thế hệ trẻ cũng là nỗi trăn trở lớn. Nhiều người rời quê tìm công việc ổn định hơn nơi phố thị, để lại làng nghề trong tay những người lớn tuổi, kiên trì gìn giữ từng mẻ bánh. Dẫu vậy, trong gian khó vẫn có những ánh sáng hy vọng. Hợp tác xã Bánh Mè Xát, dưới sự dẫn dắt tâm huyết của chị Phan Thị Cẩm Tú, đã từng bước đưa bánh tráng Tân An ra khỏi lũy tre làng: mở rộng thị trường, xây dựng thương hiệu, kết hợp với du lịch trải nghiệm. Du khách đến làng không chỉ được tráng bánh cùng người dân, mà còn được nếm thử, nghe kể chuyện nghề, và mang theo về một phần hương vị quê nhà, như một cách quảng bá và giữ gìn hồn nghề giữa nhịp sống hiện đại đang đổi thay từng ngày.

Chỉ cách trung tâm thành phố Đồng Hới chừng 50 km, men theo Quốc lộ 1A và 12A, làng bánh tráng Tân An hiện lên bình dị mà đầy sức sống, như một nét chấm phá tươi nguyên giữa bức tranh miền Trung gió cát. Du khách có thể dễ dàng thuê xe máy hoặc ô tô để đến làng, tham quan những giàn phơi bánh trải dài trong nắng, trải nghiệm quy trình làm bánh, tự tay tráng thử một chiếc bánh mỏng tang, thơm lừng mùi gạo và mè rang. Trong khoảnh khắc ấy, người ta không chỉ học làm một món ăn, mà còn học lại sự kiên nhẫn, sự tỉ mẩn và lòng biết ơn với những giá trị đã bền bỉ sống cùng thời gian.

Không gì thú vị hơn khi được ngồi giữa sân gạch ấm nắng, thưởng thức bánh tráng mè xát cuốn thịt, rau sống, chấm nước mắm cay đậm đà, rồi nghe người thợ già kể chuyện nghề, chuyện lửa bếp, chuyện làng. Tân An không chỉ là một nơi để đến, mà là một không gian để cảm để thấy rõ hồn quê Việt Nam trong từng lát bánh, từng tiếng cười rộn ràng bên sạp phơi.

Làng nghề bánh tráng Tân An là minh chứng đẹp đẽ cho sức sống bền bỉ của những ngành nghề truyền thống, nơi mà đôi bàn tay lao động không chỉ làm ra sản phẩm, mà còn gìn giữ ký ức, văn hóa và niềm tự hào của cả một cộng đồng. Dù đối mặt với không ít thách thức từ thiên tai, thị trường đến sự đổi thay của thời đại, nhưng những người dân nơi đây vẫn kiên trì, vẫn âm thầm “nắn” từng chiếc bánh, như thể giữ cho quê hương một hương vị riêng không thể lẫn.

Trong guồng quay hiện đại, khi công nghiệp và đô thị hóa len lỏi khắp nơi, những nghề truyền thống như bánh tráng Tân An không chỉ cần được gìn giữ mà cần được hiểu, trân trọng và sẻ chia. Hãy một lần ghé thăm làng nghề, không chỉ để mang về vài xấp bánh thơm giòn, mà để mang theo một phần ký ức Việt, lặng lẽ mà sâu xa, nằm lại đâu đó trong vị nắng, vị gió và vị quê của Quảng Bình.