Làng nghề chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân: Tinh hoa nghệ thuật làm đá hàng trăm năm

Làng nghề chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân có nguồn gốc từ thế kỷ X, khi Hoa Lư được mệnh danh là "Kinh đô đá" nhờ những công trình kiến trúc bằng đá đồ sộ như tường thành và các di tích lịch sử. Qua các triều đại, nghề chạm khắc đá Ninh Vân phát triển mạnh mẽ. Từ thế kỷ XVII-XVIII, các hiện vật như Long Sàng (sập rồng) tại đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng và vua Lê Đại Hành ở Cố đô Hoa Lư đã thể hiện kỹ thuật chạm khắc tinh tế với hoa văn tứ linh và thủy tộc. Đến thế kỷ XX, nghệ nhân Ninh Vân tham gia xây dựng các công trình lớn như lăng Bác Hồ tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội), lăng Khải Định (Huế), và nhà thờ đá Phát Diệm (Kim Sơn, Ninh Bình).

• Tổ nghề Hoàng Sùng: Theo tương truyền, vị tổ nghề đá ở Ninh Vân tên húy là Hoàng Sùng, người gốc làng Nhồi, Thanh Hóa. Ông là một thợ chế tác đá tài giỏi, di cư ra đây, lập nghiệp, trở thành rể làng và truyền dạy tinh hoa nghề đá cho dân địa phương.
• Di sản kiến trúc: Tài năng của nghệ nhân Ninh Vân được khẳng định qua các hiện vật và công trình đá còn lưu giữ đến ngày nay như: Cột kinh Phật chùa Nhất Trụ, các hiện vật Long Sàng (sập rồng) bằng đá tại đền thờ vua Đinh, vua Lê ở cố đô Hoa Lư, tượng phật ở chùa Hương Tích, nhà thờ đá Phát Diệm, lăng Khải Định (Huế), và nhiều di tích quan trọng khác.

Sau Đổi mới năm 1986 và tái lập tỉnh Ninh Bình năm 1992-1993, làng nghề bùng nổ với sự xuất hiện của các doanh nghiệp tư nhân. Ngày 20/12/2019, nghề đá mỹ nghệ Ninh Vân chính thức được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4607/QĐ-BVHTTDL của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Hiện nay, làng nghề không chỉ là nơi sản xuất mà còn là biểu tượng bảo tồn bản sắc văn hóa Việt Nam.

Từ một làng nghề sản xuất nhỏ lẻ, thủ công, Ninh Vân đã chuyển mình mạnh mẽ, trở thành một trung tâm chế tác đá mỹ nghệ phát triển rực rỡ với quy mô lớn.

• Quy mô ấn tượng: Theo thống kê, hiện nay Ninh Vân có khoảng 80 doanh nghiệp và 600 tổ hợp sản xuất. Toàn xã có 10 làng được công nhận là làng nghề truyền thống. Các làng nghề tiêu biểu đã được Nhà nước công nhận là Xuân Vũ, Dưỡng Thượng và Dưỡng Hạ.
• Doanh thu lớn: Tổng doanh thu của làng nghề mỗi năm đạt gần 200 tỷ đồng, không chỉ tạo ra giá trị vật thể mà còn mang lại sinh kế bền vững cho hàng ngàn hộ dân.
• Sản phẩm đa dạng: Sản phẩm đá Ninh Vân vô cùng phong phú, từ tượng Phật, lư hương, cuốn thư, hoành phi, tượng đài, bia đá, cổng đá, đến các công trình kiến trúc lăng mộ, nhà thờ... Tất cả đều được chế tác tinh xảo, sống động, đường nét tao nhã, uyển chuyển.

Sản phẩm đá mỹ nghệ Ninh Vân không chỉ được khách hàng trong nước ưa chuộng mà còn được xuất khẩu ra nhiều quốc gia, khẳng định vị thế và kỹ thuật chế tác bậc thầy trên thị trường quốc tế.

Quy trình chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân hoàn toàn thủ công, đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo của nghệ nhân. Nghề được truyền theo lối cha truyền con nối, nhưng mở rộng cho từng công đoạn để thu hút lao động. Dưới đây là các bước chính:

• Chọn nguyên liệu: Đá được khai thác từ các mỏ địa phương như núi Ninh Bình, ưu tiên đá xanh hoặc đá trắng có độ bền cao và dễ chạm khắc.
• Đục vỡ thô: Sử dụng búa và đục để loại bỏ phần thừa, tạo hình cơ bản cho sản phẩm.
• Đục chi tiết: Đây là công đoạn quan trọng nhất, nơi nghệ nhân chạm khắc hoa văn tinh xảo như rồng phượng, hoa lá hoặc tượng người. Bí quyết nằm ở sự sáng tạo và kinh nghiệm cá nhân.
• Chỉnh sửa và hoàn thiện: Mài nhẵn bề mặt, đánh bóng để sản phẩm bóng đẹp, chống chịu thời tiết.

Toàn bộ quy trình có thể mất từ vài ngày đến hàng tháng, tùy kích thước sản phẩm. Ngày nay, một số cơ sở kết hợp công nghệ hiện đại như máy cắt để tăng năng suất, nhưng yếu tố thủ công vẫn là cốt lõi.

Sự giao thoa giữa nguyên liệu tinh tuyển, kỹ thuật truyền thống, và tâm huyết, sự cần cù chính là bí quyết vàng, tạo nên hồn cốt và giá trị vĩnh cửu cho mỗi tác phẩm đá mỹ nghệ được khai sinh từ bàn tay tài hoa của nghệ nhân Ninh Vân.

Sản phẩm chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân đa dạng, từ vật dụng hàng ngày đến tác phẩm nghệ thuật cao cấp. Ban đầu chỉ là cối giã, cối xay hay bàn ghế đá phục vụ nông nghiệp, nay đã mở rộng sang:

• Đồ thờ cúng: Lư hương, cuốn thư, hoành phi, tượng Phật, thường thấy ở chùa chiền như chùa Bái Đính hay chùa Hương Tích (Hà Nội).
• Công trình kiến trúc: Tượng đài, lăng mộ, nhà thờ đá. Nổi bật là tượng Mẹ Suốt (Quảng Bình), tượng Trần Hưng Đạo (Hải Dương), và cụm tượng đài nghĩa trang Trường Sơn.
• Đồ trang trí: Bàn ghế đá, bình phong, tượng động vật, phù hợp cho không gian hiện đại.

Năm 2019, Nghề Đá mỹ nghệ Ninh Vân chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự công nhận cho không chỉ giá trị vật thể của các công trình, mà còn là giá trị văn hóa tinh thần, bản sắc truyền thống của những người thợ chạm khắc đá nơi đây.

Đến với Ninh Vân, du khách không chỉ chiêm ngưỡng mà còn có cơ hội:

• Tham quan xưởng chế tác: Quan sát trực tiếp quy trình chọn đá, đục, đẽo, chạm trổ hoa văn thủ công kết hợp máy móc hiện đại.
• Chiêm ngưỡng tác phẩm: Từ tượng Phật khổng lồ, cổng đá uy nghi đến những đồ vật trang trí tinh xảo, tất cả đều là minh chứng cho tay nghề bậc thầy của nghệ nhân.
• Khám phá văn hóa: Tìm hiểu lịch sử hình thành làng nghề, câu chuyện về những nghệ nhân tài hoa, và kết hợp tham quan các di tích lịch sử nổi tiếng như Hoa Lư và Quần thể danh thắng Tràng An gần đó.

Làng nghề chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân chính là minh chứng hùng hồn cho tinh hoa nghệ thuật làm đá của người Việt, nơi mỗi khối đá được “hóa thân” thành một tác phẩm nghệ thuật có hồn, trường tồn cùng thời gian.

Hơn bốn thế kỷ tồn tại và phát triển, làng nghề chạm khắc đá mỹ nghệ Ninh Vân đã chứng minh mình không chỉ là một trung tâm kinh tế sầm uất với doanh thu hàng trăm tỉ đồng, mà còn là biểu tượng sống động của sự kiên trì, sáng tạo và bảo tồn di sản. Mỗi đường nét tinh xảo trên tượng Phật, trên cuốn thư hay trên cổng đá uy nghi đều là sự kết tinh của kinh nghiệm cha truyền con nối và lòng yêu nghề sâu sắc. Được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nghề đá Ninh Vân tiếp tục sứ mệnh lan tỏa giá trị văn hóa tinh thần, khẳng định tài hoa bậc thầy của người thợ Việt, và là minh chứng hùng hồn nhất rằng, giữa lòng cố đô Hoa Lư, nghệ thuật chạm khắc đá đã và đang kiến tạo nên những dấu ấn vĩnh cửu thách thức mọi biến thiên của thời gian.