Lễ hội Đền Nguyễn Công Trứ: Tưởng nhớ vị khai hoang vùng Kim Sơn

Đền thờ Nguyễn Công Trứ tọa lạc tại xã Quang Thiện, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình, nằm ngay bên Quốc lộ 10, cách thị trấn Phát Diệm khoảng 2km. Nơi đây đã được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1992.

Điểm độc đáo và hiếm có của ngôi đền này chính là việc nó được xây dựng từ chính ngôi nhà ba gian mà Nguyễn Công Trứ từng ở và làm việc tại ấp Lạc Thiện. Đáng chú ý, ngôi đền được nhân dân Kim Sơn xây dựng thành Sinh Từ (Đền thờ sống) vào năm 1852, khi ông còn tại thế.

• Kiến trúc: Đền được thiết kế theo kiểu chữ Đinh, với Tiền đường 5 gian và Hậu cung 3 gian. Gian giữa Hậu cung là nơi đặt bàn thờ Nguyễn Công Trứ, nổi bật với bát hương men sứ trắng cổ quý giá, vẽ hình lưỡng long chầu mặt nguyệt. Hai gian bên thờ bài vị của 62 cụ chiêu mộ, nguyên mộ đã cùng ông khẩn hoang.
• Quá trình: Sau khi ông mất, ngôi Sinh Từ được đổi tên thành Truy Tư Từ (năm 1882) và được tu sửa, tôn tạo nhiều lần. Tượng ông mãi đến những năm đầu thế kỷ 21 mới được hoàn thành và rước về thờ tại cả ba đền ở Ninh Bình, Thái Bình, và Hà Tĩnh.

Đền thờ Nguyễn Công Trứ tại Kim Sơn là di tích lịch sử cấp Quốc gia độc đáo, được dựng lên từ chính nơi ở của ông khi còn sống, thể hiện lòng tôn kính sâu sắc của nhân dân đối với vị khai hoang vĩ đại này.

Lễ hội Đền Nguyễn Công Trứ là hoạt động lớn nhất, thiêng liêng nhất của người dân Kim Sơn, thể hiện lòng thành kính và biết ơn vị khai hoang.

• Thời gian: Lễ hội diễn ra trong 3 ngày, từ ngày 14/11 đến 16/11 Âm lịch hàng năm, trùng với ngày giỗ để tưởng niệm ngày mất của Doanh điền Nguyễn Công Trứ.
• Mục đích: Ghi nhớ công ơn khai hoang, lấn biển, lập ấp, xây dựng quê hương Kim Sơn. Đồng thời, đây là dịp để giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, làm phong phú đời sống tinh thần và giáo dục đạo lý truyền thống.

Lễ hội Đền Nguyễn Công Trứ không chỉ là dịp để con cháu Kim Sơn tri ân vị khai sáng mà còn là nét đẹp văn hóa tâm linh, góp phần gìn giữ truyền thống tốt đẹp của quê hương.

Lễ hội được chia thành hai phần chính: Phần Lễ trang nghiêm và Phần Hội sôi nổi, phản ánh rõ nét văn hóa cư dân đồng bằng ven biển.

Phần Lễ: Trang trọng và Độc đáo

Phần lễ được tiến hành trang trọng, an toàn và văn minh, bao gồm các nghi thức chính như:

• Nghi thức dâng hương: Được cử hành tại Đền thờ Nguyễn Công Trứ với sự tham gia của hàng trăm đoàn tế từ các làng xã trên địa bàn huyện.
• Nghi thức Tế: Trong 3 ngày, các phần tế Cáo yết, Chính kỵ và tế Tạ được diễn ra lần lượt theo đúng trình tự và phong tục truyền thống.
• Nét độc đáo: Điều đặc biệt là lễ hội có sự tham gia của cả người Lương (không theo đạo) và người Giáo (theo đạo Công giáo) với những nghi thức riêng biệt, thể hiện sự đoàn kết, hòa hợp trong cộng đồng cư dân vùng đất mới Kim Sơn.

Phần Hội: Đặc sắc văn hóa ven biển

Phần hội là nơi người dân giao lưu, vui chơi với nhiều hoạt động mang đậm dấu ấn sông nước và văn hóa dân gian:

• Đua thuyền trên sông Vạc: Đây là trò chơi không thể thiếu, một nét đặc trưng của lễ hội cư dân vùng đồng bằng ven biển.
• Hát Ca trù: Phần thi hát ca trù thu hút nhiều nghệ nhân tham gia. Đây là loại hình dân ca có mối liên hệ mật thiết với Nguyễn Công Trứ (vốn là một danh nhân có nhiều đóng góp cho nghệ thuật ca trù). Những bài ca do chính ông viết được người dân địa phương trình diễn với đàn đáy và cặp phách đơn giản.
• Trò chơi dân gian: Ngoài ra, phần hội còn tổ chức nhiều trò chơi dân gian như chọi gà, đập niêu, cùng các môn thể thao hiện đại.

Lễ hội Đền Nguyễn Công Trứ là sự kết hợp hài hòa giữa phần lễ trang nghiêm, mang tính đoàn kết cao, và phần hội sôi nổi, đặc sắc văn hóa ven biển, tạo nên một lễ hội truyền thống độc đáo và ý nghĩa.

Lễ hội là dịp để nhắc nhớ về quá trình khai hoang gian khổ nhưng vĩ đại của Nguyễn Công Trứ. Kim Sơn được ghi vào bản đồ Việt Nam từ năm 1829.

• Thành lập Kim Sơn: Việc quai đê lấn biển được tiến hành trên diện tích đất sình lầy, ngập mặn với muôn vàn khó khăn. Sau hơn 1 năm, huyện Kim Sơn được thành lập với 7 tổng, 63 làng, ấp, giáp, trại.
• Xây dựng Thủy lợi: Ông đã tiến hành đào sông Ân nối sông Vạc với sông Càn để lấy nước ngọt, đồng thời xây dựng hệ thống kênh mương hình xương cá dài hơn 100km để tưới tiêu, thau chua, rửa mặn.
• Thành quả: Kể từ đó đến nay, Kim Sơn đã trải qua 7 lần quai đê, lấn xa ra biển gần 30km, trở thành vùng đất trù phú, màu mỡ, nơi người dân làm giàu từ lúa, cói và nuôi trồng thủy sản.

Có thể thấy rằng, lễ hội đã khắc họa rõ nét công lao vĩ đại của Nguyễn Công Trứ trong việc quai đê, lập ấp và xây dựng hệ thống thủy lợi, biến Kim Sơn thành vùng đất mới trù phú và màu mỡ như ngày nay.

Lễ hội Đền Nguyễn Công Trứ, vì thế, vượt xa ý nghĩa của một hoạt động tưởng niệm. Đó là bản sử thi sống động, nơi hội tụ lòng tri ân sâu sắc, tinh thần đoàn kết độc đáo giữa Lương và Giáo, cùng những giá trị văn hóa sông nước đặc trưng của vùng đất Kim Sơn. Hành trình quai đê lấn biển gian khổ nhưng vĩ đại của Doanh điền sứ Nguyễn Công Trứ đã không chỉ tạo nên một vùng "Núi Vàng" trù phú trên bản đồ Việt Nam, mà còn kiến tạo nên một di sản tinh thần bất diệt. Lễ hội chính là lời nhắc nhở kiêu hãnh và mãi mãi về đạo lý "Uống nước nhớ nguồn," khắc sâu công ơn khai sáng, để công lao của vị khai hoang vĩ đại ấy mãi mãi trường tồn cùng sự phát triển của quê hương Kim Sơn.