Lễ hội đền Thánh Nguyễn: Lịch sử và nghi thức tri ân Thánh Nguyễn Minh Không

Đền Thánh Nguyễn, còn gọi là đền Đức Thánh Nguyễn, tọa lạc tại làng Điềm xưa (nay thuộc địa phận hai xã Gia Thắng và Gia Tiến, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình). Di tích nằm trong vùng đất cố đô Hoa Lư, cách trung tâm thành phố Ninh Bình khoảng 15km về phía Tây Bắc, dễ dàng tiếp cận qua quốc lộ 1A hoặc các tuyến đường thủy sông Hoàng Long.

Di tích này được xây dựng trên nền tảng chùa Viên Quang Tự – ngôi chùa cổ do chính Thánh Nguyễn Minh Không sáng lập vào năm 1121. Sau khi ông viên tịch, nhân dân địa phương đã cải tạo chùa thành đền để thờ phụng ông như một vị phúc thần. Đền Thánh Nguyễn được công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia vào năm 1989, với kiến trúc cổ kính gồm các hạng mục như tam quan, bái đường, hậu cung và sân lễ rộng lớn. Nơi đây không chỉ là điểm thờ tự linh thiêng mà còn là minh chứng sống động cho lịch sử Phật giáo và y học cổ truyền Việt Nam.

Thánh Nguyễn Minh Không, tên húy là Nguyễn Chí Thành, sinh năm 1065 tại làng Điềm (nay là thôn Quốc Thanh, xã Gia Thắng, huyện Gia Viễn, Ninh Bình) và viên tịch năm 1141. Ông là một thiền sư nổi tiếng dưới triều Lý, được nhân dân tôn kính như một trong "tứ bất tử" (bốn vị bất tử) của dân tộc Việt Nam, cùng với Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh.

Cuộc đời ông gắn liền với Phật giáo và y học. Từ nhỏ, ông đã theo học đạo, du hành khắp nơi để học hỏi pháp thuật và y thuật. Năm 1136, ông chữa khỏi bệnh "hóa hổ" (một chứng bệnh lạ khiến vua Lý Thần Tông gầm rú như hổ) cho nhà vua, từ đó được phong tước Lý Quốc Sư – vị trí cao nhất dành cho tăng sĩ trong lịch sử Việt Nam. Ông sáng lập hàng trăm ngôi chùa ở miền Bắc, như chùa Bái Đính (Ninh Bình), chùa Cổ Lễ (Nam Định), chùa Phả Lại (Bắc Ninh), góp phần lan tỏa Phật giáo Đại thừa.

Công lao lớn nhất của ông là trong lĩnh vực y học và nghề đúc đồng. Là một lương y tài ba, ông sử dụng thảo dược và pháp thuật để chữa bệnh cho nhân dân, đặc biệt là các bệnh nan y. Ông còn được coi là tổ sư nghề đúc đồng, phục hồi kỹ thuật đúc đồng từ thời Đông Sơn bằng cách mang đồng từ nhà Tống về và khuyến khích dân chúng đúc "tứ khí" (bốn vật dụng thiêng: chuông, khánh, tượng, đỉnh). Những truyền thuyết về ông, như gánh núi, đắp bờ bắt cá hay trồng chè Trà Tu, vẫn lưu truyền trong dân gian, phản ánh sức mạnh và lòng nhân ái của ông.

Đền Thánh Nguyễn hình thành từ chùa Viên Quang Tự, do Thánh Nguyễn Minh Không xây dựng năm 1121 làm nơi tu hành và chữa bệnh. Sau khi ông mất năm 1141, nhân dân làng Đàm Xá (nay là Gia Thắng) đã cải tạo chùa thành đền để thờ ông như vị thánh bảo hộ. Qua các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn, đền được trùng tu nhiều lần, nhận nhiều sắc phong từ các vị vua, khẳng định giá trị lịch sử.

Lễ hội đền Thánh Nguyễn là một phần của hệ thống lễ hội Hoa Lư tứ trấn (bốn trấn bảo vệ cố đô: Thánh Nguyễn, thần Cao Sơn, thần Thiên Tôn, thần Quý Minh). Lễ hội hình thành từ thế kỷ XII, ban đầu là nghi thức tri ân đơn giản, dần phát triển thành sự kiện lớn với phần lễ và hội. Năm 2024, lễ hội được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đánh dấu giá trị bền vững trong việc bảo tồn bản sắc dân tộc.

Lễ hội đền Thánh Nguyễn diễn ra hàng năm từ ngày 8 đến ngày 10 tháng 3 âm lịch, trùng với mùa xuân – thời điểm lý tưởng để du khách tham gia. Trong những năm đặc biệt (cứ 5 hoặc 10 năm một lần, tùy điều kiện kinh tế), lễ hội được tổ chức quy mô lớn hơn với tên gọi "hội tổng". Ví dụ, năm 2023 và 2025, lễ hội thu hút hàng nghìn người tham dự.

Địa điểm chính là Đền Thánh Nguyễn tại xã Gia Thắng, huyện Gia Viễn, Ninh Bình. Khu vực lễ hội bao gồm khuôn viên đền, sông Hoàng Long và các làng lân cận, tạo nên không gian rộng lớn cho các hoạt động.

Ý nghĩa sâu sắc của lễ hội nằm ở việc bảo tồn văn hóa linh thiêng từ ngàn đời, quảng bá di sản Ninh Bình ra thế giới. Nó không chỉ là nghi thức tôn giáo mà còn thúc đẩy du lịch, kinh tế địa phương, giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng lịch sử. Là di sản phi vật thể quốc gia, lễ hội góp phần khẳng định bản sắc văn hóa Việt Nam trong bối cảnh hội nhập.

Lễ hội Đền Thánh Nguyễn được tổ chức với hai phần chính là phần lễ trang trọng và phần hội sôi nổi, cùng với những Nghi thức tri ân đặc biệt thể hiện lòng tôn kính đối với Đức Thánh Nguyễn Minh Không.

Phần Lễ – Nghi thức trang nghiêm, thành kính

Phần lễ là nơi diễn ra các nghi thức truyền thống mang đậm tính lịch sử và văn hóa tâm linh, thể hiện lòng thành kính sâu sắc của nhân dân đối với Quốc sư Nguyễn Minh Không:

• Nghi thức dâng hương: Mở đầu cho lễ hội, đây là hoạt động cơ bản nhất để thể hiện lòng thành kính, tri ân công đức của Đức Thánh.
• Lễ rước nước: Một nghi thức quan trọng và thiêng liêng, rước nước từ sông Hoàng Long về Đền, mang ý nghĩa cầu mong mưa thuận gió hòa, nguồn sống dồi dào.
• Các nghi thức tế: Bao gồm Tế lục khúc, Tế nam quan, Tế nữ quan, được thực hiện một cách trang trọng, quy mô nhằm cầu mong quốc thái dân an, mùa màng bội thu.
• Nghi lễ truyền thống: Tổng cộng có 13 nghi lễ độc đáo được thực hành, là sự gìn giữ và lưu truyền các giá trị văn hóa tâm linh từ ngàn đời.

Phần Hội – Văn hóa cộng đồng sôi nổi

Phần Hội mang đến không khí tưng bừng, gắn kết cộng đồng với nhiều trò chơi dân gian và hoạt động văn hóa đặc sắc:

• Trò chơi dân gian: Náo nhiệt và thu hút đông đảo người tham gia như Kéo co, Chọi gà, và trò Cò 32 quân.
• Các hoạt động thể thao: Tổ chức các giải thi đấu Bóng chuyền, Bóng đá, tạo sân chơi lành mạnh, rèn luyện sức khỏe.
• Các cuộc thi văn hóa: Nhằm gìn giữ và phát huy giá trị di sản qua các hoạt động sáng tạo như thi Vẽ họa tiết Đền Thánh Nguyễn, thi Viết sắc phong bằng chữ quốc ngữ.
• Trải nghiệm văn hóa: Du khách có cơ hội Thưởng trà gắn với văn hoá địa phương và tham quan “Thảo dược viên” – khu vực tái hiện và phát huy di sản y học của Đức Thánh Nguyễn.

Nghi thức tri ân đặc biệt – Tôn vinh công lao Cựu Tổ

Các nghi thức này được thực hiện để tôn vinh những công lao vĩ đại của Thiền sư Nguyễn Minh Không trong các lĩnh vực Y học và Đúc đồng:

• Dâng hương tại Khu di tích: Thể hiện lòng tri ân sâu sắc tại nơi thờ tự chính của Ngài.
• Nghi thức đúc “Vạc thuốc Thánh” bằng đồng: Đây là hoạt động mang ý nghĩa kép, vừa tôn vinh công lao của Ngài là ông tổ nghề Đúc đồng, vừa nhắc đến vai trò là danh y lẫy lừng.
• Nghi thức dâng Thánh tác phẩm “Đèn Thánh Hoa”: Tác phẩm này thường gợi nhắc đến tòa Vọng Lâu (biểu tượng cây đèn) và công lao tu hành, đắc đạo của Thiền sư.

Năm 2025, lễ hội diễn ra nhân kỷ niệm 960 năm Ngày sinh Đức Thánh Nguyễn Minh Không và đón nhận Quyết định công bố danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với Lễ hội Đền Thánh Nguyễn.

Lễ hội Đền Thánh Nguyễn, với vị thế là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đã vượt lên trên khuôn khổ của một sinh hoạt tín ngưỡng đơn thuần để trở thành biểu tượng sống động cho lòng biết ơn và tinh thần tự lực của dân tộc. Sự kiện này là minh chứng hùng hồn cho công lao vĩ đại của Thiền sư – Quốc sư Nguyễn Minh Không – người đã để lại di sản vô giá trong Phật giáo, y học và nghề đúc đồng. Trong hành trình hướng tới tương lai, Lễ hội không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn nét đẹp nghìn đời mà còn trở thành nguồn lực nội sinh mạnh mẽ cho sự phát triển, từ việc khai thác du lịch tâm linh đặc sắc đến việc ứng dụng khoa học dựa trên tri thức y học cổ truyền vào đời sống. Tinh hoa của Quốc sư Nguyễn Minh Không sẽ mãi mãi lan tỏa và đồng hành cùng sự phát triển bền vững của quê hương, khẳng định vị thế vững chắc của văn hóa Việt Nam trong dòng chảy thời đại.