undefinedPhương Ngạn là một làng cổ tại xã Triệu Long, huyện Triệu Phong, Quảng Trị. Dù nằm trong vựa lúa trọng điểm, làng có diện tích đất nông nghiệp rất hẹp (14 ha lúa/60 ha tổng diện tích, với hơn 1000 dân/150 hộ), khiến mỗi người chỉ có khoảng hơn một sào đất sản xuất. Vị trí địa lý đặc biệt, giáp sông Thạch Hãn, hói bàu, rú làng (nơi có nhiều sim làm hồ dán quạt) và các làng lân cận như Bố Liêu, Phù Lưu.Do chiến tranh và thiên tai, Phương Ngạn không giữ được nhiều tài liệu lịch sử. Tuy nhiên, truyền thuyết và gia phả họ Nguyễn (đã 25 đời) cho thấy làng hình thành khoảng giữa thế kỷ XIV, do hai vợ chồng Nguyễn Cảm và Nguyễn Thị Sen từ Nghệ An vào khai khẩn. Ban đầu làng có tên là Hoa Ngạn, thuộc huyện Hải Lăng, phủ Triệu Phong (theo Ô Châu Cận Lục và Phủ Biên Tạp Lục). Đến đầu thời nhà Nguyễn, do kỵ húy với tên hoàng hậu Hồ Thị Hoa, làng được đổi thành Phương Ngạn (theo Đồng Khánh Địa Dư Chí).Mặc dù tài liệu cổ không ghi chép về nghề làm quạt giấy ở đây, nhưng các cụ cao niên và thực tế cho thấy nghề truyền thống này đã tồn tại hàng trăm năm ở Phương Ngạn. Có lẽ do điều kiện đất đai chật hẹp và nguồn nguyên liệu dồi dào tại chỗ, người dân đã tự tìm tòi và phát triển nghề này. Quạt giấy cùng với các vật dụng thủ công khác như quang gánh, rọ, kiềng/rế, đã trở thành nghề nổi tiếng, gắn bó và nuôi sống bao thế hệ người dân Phương Ngạn cho đến tận ngày nay.Ảnh: Một số nghệ nhân tiếp tục giữ gìn và truyền lửa cho nghề cha ông để lạiXưa kia, nghề làm quạt giấy từng là nguồn sinh kế chính, mang lại thu nhập ổn định cho nhiều hộ gia đình ở Phương Ngạn. Những chiếc quạt được làm ra từ đôi bàn tay khéo léo của người dân nơi đây đã từng rất được ưa chuộng khắp gần xa bởi sự công phu, bền chắc và tính tiện dụng. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của công nghệ và sự ra đời của quạt điện, nghề làm quạt giấy truyền thống ở Phương Ngạn đã dần mai một. Hiện tại, chỉ còn rất ít hộ gia đình, chủ yếu là các nghệ nhân lớn tuổi, vẫn miệt mài gìn giữ và truyền lửa cho nghề cha ông.Quạt giấy Phương Ngạn không chỉ đơn thuần là một vật dụng làm mát, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật mang đậm giá trị văn hóa và tinh thần của người dân xứ Quảng. Điều làm nên sự đặc biệt của quạt Phương Ngạn chính là việc sử dụng chất liệu hoàn toàn tự nhiên và thân thiện với môi trường:Ảnh: Những chiếc quạt giấy có ý nghĩa đặc biệtTre (hoặc nứa): Đây là nguyên liệu chính để làm xương quạt. Tre được chọn lọc kỹ lưỡng, trải qua quá trình ngâm nước và luộc vôi công phu để đảm bảo độ bền vượt trội, chống mối mọt hiệu quả theo thời gian.Giấy bổi: Loại giấy đặc trưng này có độ dai và bền cao. Trên nền giấy bổi, các nghệ nhân thường in ấn hoặc vẽ tay những hoa văn truyền thống tinh xảo, cảnh đẹp quê hương Quảng Trị, tạo nên nét riêng cho mỗi chiếc quạt.Rễ cây sim: Đặc biệt hơn cả, hồ dán để gắn kết các nan quạt được làm từ rễ cây sim tự nhiên. Điều này không chỉ đảm bảo độ kết dính chắc chắn mà còn an toàn cho người sử dụng, đồng thời giữ được nét truyền thống của làng nghề.Với những đặc trưng ấy, quạt giấy Phương Ngạn không chỉ là vật dụng hữu ích xua đi cái nóng oi ả mà còn là món quà lưu niệm ý nghĩa, mang đậm bản sắc và tinh hoa của văn hóa Quảng Trị. Mỗi chiếc quạt là minh chứng sống động cho sự khéo léo, tỉ mỉ và tâm huyết của người thợ thủ công Việt Nam.Để tạo nên một chiếc quạt giấy Phương Ngạn, người thợ cần chuẩn bị ba nguyên liệu chính: tre làm xương quạt, rễ cây sim làm hồ dán, và giấy bổi.Bước 1: Chuẩn bị xương quạtChọn tre: Lựa chọn những cây tre thẳng, không tỳ vết, không sâu mọt.Nướng tre: Tre được cắt thành đoạn khoảng 2m, sau đó nướng trên lửa rơm khoảng 30 phút cho đến khi có màu vàng đều để tăng độ dẻo.Chẻ nan: Các đoạn tre nướng được cắt thành khúc 30 - 40cm, chẻ mỏng, chuốt trơn thành các nan quạt thon dần.Ráp xương: Khoảng 14 - 18 nan quạt được xếp đều, khoan lỗ ở gốc và đóng ngạt chặt bằng tre, gỗ, đồng hoặc thép để tạo thành bộ xương quạt.Lưu ý đặc biệt: Đối với quạt cao cấp, xương có thể làm từ cây lại (đen) hoặc cây nguyệt quý (vàng), đóng ngạt đồng, và nan quạt bên ngoài được chạm khắc hoa văn tinh xảo, tạo ra những chiếc quạt có giá trị nghệ thuật và sử dụng cao, bền đến hàng chục năm.Bước 2: Chế biến hồ dán từ rễ cây simNgâm rễ sim: Cho nước lã ngang với bã sim, ngâm khoảng 5 ngày.Lọc hồ: Lọc lấy phần nước sền sệt có màu đỏ nâu. Loại hồ này có độ kết dính cực kỳ chắc chắn, giúp giấy không bị bong tróc ngay cả khi quạt đã hỏng.Ảnh: Nghệ nhân "thổi hồn" cho những chiếc quạt giấyBước 3: Dán giấy và hoàn thiện quạt Chuẩn bị giấy: Giấy gió từ Huế được dùng thước vênh theo hình cánh quạt, mỗi lần xén 30-40 tờ.Dán giấy: Quết hồ sim lên từng bộ xương quạt và dán giấy lên cả hai mặt.Phết nước sim và phơi khô: Cuối cùng, phết một lớp nước sim mỏng, đều lên bề mặt giấy bên ngoài để làm giấy bóng, nhẵn, dẻo và bền.Phơi khô: Quạt được đưa ra phơi nắng từ 5-7 ngày cho đến khi khô hoàn toàn, tạo ra chiếc quạt giấy bền chắc, trang nhã và xinh xắn.Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự chính xác và kinh nghiệm lâu năm, biến mỗi chiếc quạt thành một tác phẩm nghệ thuật thực sự.Nghề quạt giấy Phương Ngạn đang đứng trước nhiều thách thức lớn trong bối cảnh hiện đại:Sức ép cạnh tranh: Sự phổ biến của quạt máy và các sản phẩm công nghiệp giá rẻ đã khiến nhu cầu về quạt giấy truyền thống suy giảm đáng kể.Thiếu hụt nguyên liệu: Nguồn tre, nứa và đặc biệt là rễ cây sim tự nhiên ngày càng khan hiếm do diện tích trồng bị thu hẹp.Thiếu hụt nhân lực: Số lượng nghệ nhân lành nghề ngày càng giảm đi theo tuổi tác, trong khi rất ít người trẻ mặn mà với việc học và kế thừa nghề truyền thống nặng nhọc này.Thị trường tiêu thụ: Đầu ra cho sản phẩm không ổn định, thị trường bị thu hẹp gây khó khăn cho việc duy trì sản xuất.Tuy nhiên, với những giá trị văn hóa và nét độc đáo riêng có, nghề quạt giấy Phương Ngạn vẫn có tiềm năng phát triển nếu được đầu tư và định hướng đúng đắn. Hiện nay, chính quyền địa phương và các tổ chức văn hóa đang nỗ lực:Hỗ trợ các nghệ nhân, tìm kiếm giải pháp về nguyên liệu và đầu ra.Tăng cường quảng bá sản phẩm thông qua các kênh du lịch, lễ hội, các sự kiện văn hóa.Khuyến khích và tạo điều kiện cho các thế hệ trẻ học nghề, tiếp nối tinh hoa của cha ông.Ảnh: Làng nghề Phương Ngạn tiếp tục được gìn giữ và phát triểnNếu có những chính sách hỗ trợ phù hợp, đặc biệt là khai thác tiềm năng từ du lịch và quà lưu niệm, nghề quạt giấy Phương Ngạn hoàn toàn có thể hồi sinh, trở thành một điểm nhấn văn hóa độc đáo của Quảng Trị, mang lại giá trị kinh tế và góp phần gìn giữ bản sắc dân tộc.Nghề quạt giấy Phương Ngạn không chỉ là một làng nghề, mà còn là một phần hồn của đất Quảng Trị, mang trong mình vẻ đẹp bình dị, độc đáo và những giá trị văn hóa sâu sắc. Dù đang đối mặt với nhiều khó khăn, nhưng với sự chung tay của cộng đồng và các cấp chính quyền, hy vọng rằng nghề truyền thống này sẽ được hồi sinh, tiếp tục tô điểm cho bức tranh văn hóa đa sắc của Việt Nam.