Quốc Tử Giám Huế: Khám phá trường đại học đầu tiên dưới Triều Nguyễn

Quốc Tử Giám Huế được thành lập năm 1803, ngay sau khi vua Gia Long thống nhất đất nước và chọn Huế làm kinh đô. Ban đầu trường có tên Đốc Học Đường (hay Quốc Học Đường), đặt tại thôn An Ninh Thượng, huyện Hương Trà, khu vực nay thuộc làng An Bình, phường Kim Long. Công trình nằm cạnh Văn Miếu và hướng thẳng ra sông Hương, một vị trí được chọn theo quan niệm phong thủy của Nho giáo: gần sông nước, thoáng đãng và hài hòa với thiên nhiên.

Đến năm 1820, vua Minh Mạng đổi tên trường thành Quốc Tử Giám, mở ra giai đoạn phát triển mạnh của giáo dục triều Nguyễn. Chỉ một năm sau, trường được mở rộng với việc xây dựng Di Luân Đường làm giảng đường chính, cùng hai dãy phòng học hai bên, mỗi dãy 19 gian. Thời Tự Đức (1848–1854), công trình tiếp tục được bổ sung thêm nhà 9 gian, tường gạch bao quanh, khu ở cho sinh viên và hai cổng phụ dành riêng cho họ. Đến năm 1854, vua Tự Đức còn soạn bài văn và bài thờ khắc bia đá dựng trước sân trường, thể hiện sự đề cao tri thức và truyền thống hiếu học.

Trường từng chịu ảnh hưởng nặng nề bởi trận bão Giáp Thìn năm 1904, nhưng được trùng tu sau đó. Đến 1908, dưới thời vua Duy Tân, Quốc Tử Giám được dời vào trong Kinh thành (vị trí hiện nay trên đường 23 Tháng 8) để thuận tiện quản lý và tổ chức các nghi lễ. Năm 1923, Tân Thơ Viện trở thành Bảo tàng Khải Định, còn thư viện mới mang tên Thư Viện Bảo Đại được xây dựng phía sau Di Luân Đường. Quốc Tử Giám hoạt động đến năm 1945, khi triều Nguyễn kết thúc và nền giáo dục Nho học chính thức khép lại.

Trong hơn 120 năm tồn tại, Quốc Tử Giám Huế đã đào tạo trên 500 tiến sĩ và phó bảng, thu hút sĩ tử từ khắp các địa phương, bao gồm con cháu hoàng tộc, ấm sinh, cống sinh và cử nhân. Khoa thi hội đầu tiên tổ chức năm 1822, với tên các vị đỗ đạt được khắc trên bia đặt tại Văn Miếu bên cạnh.

Kiến trúc Quốc Tử Giám Huế phản ánh phong cách cung đình triều Nguyễn, kết hợp hài hòa giữa quy mô các công trình lớn và những hạng mục nhỏ, tạo nên bố cục cân đối và giàu giá trị nghệ thuật. Khuôn viên rộng khoảng 200m mỗi cạnh, gồm hai khu vực chính ở phía trước và phía sau, được ngăn cách bởi đường Lê Trực.

Trung tâm của toàn bộ quần thể là Di Luân Đường – giảng đường lớn được xây theo kiểu trùng thiềm điệp ốc, mái chồng lớp, cấu trúc gỗ quý chạm khắc kỹ lưỡng. Nhiều chi tiết trang trí được khảm ngà, đắp nổi sành sứ, cho thấy trình độ thủ công tinh tế của thợ thời Nguyễn. Phía sau Di Luân Đường là Tân Thơ Viện (nay là Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế), vốn phát triển từ Điện Long An và Minh Trưng Các xây dựng từ năm 1845.

Hai bên Di Luân Đường là các dãy phòng học, trước đây mỗi dãy gồm 19 gian cùng khu ở cho sinh viên và nơi làm việc của quan Tế Tửu và Tư Nghiệp, những người phụ trách điều hành hoạt động của trường. Trước sân giảng đường có hai tấm bia quan trọng: bia thời Thiệu Trị khắc bài “Huỳnh tự thư thanh” ca ngợi cảnh đọc sách, và bia thời Tự Đức với bài văn tôn vinh giá trị học thuật. Bên cạnh đó, tại khu Văn Miếu gần kề còn có 32 bia đá ghi danh 293 tiến sĩ triều Nguyễn từ khoa Minh Mạng năm 1822 đến khoa Khải Định năm 1919.

Toàn bộ kiến trúc không chỉ phục vụ việc học mà còn thể hiện quan niệm trọng chữ nghĩa của triều Nguyễn: tường gạch bao quanh, cổng riêng cho sĩ tử, tạo thành không gian yên tĩnh, nghiêm cẩn, đúng tinh thần của một trung tâm giáo dục cao nhất đương thời.

Quốc Tử Giám Huế là trường đại học phong kiến duy nhất ở Việt Nam còn giữ được cấu trúc gần như nguyên vẹn. Công trình này phản ánh rất rõ tư tưởng trọng học của các triều đại, đặc biệt là nhà Nguyễn, nơi việc đào tạo nhân tài được xem là nền tảng xây dựng quốc gia. Tại đây, sĩ tử được cấp học bổng, cung cấp lương thực, sách vở và dầu đèn để yên tâm học tập, một hình thức hỗ trợ giáo dục khá toàn diện trong bối cảnh thời bấy giờ.

Di tích hiện vẫn còn lưu giữ nhiều bài thơ ngự chế của các vua Nguyễn và hai tấm bia đá mang giá trị văn học lẫn nghệ thuật chế tác. Nhờ những giá trị nổi bật ấy, năm 1993, Quốc Tử Giám trở thành một phần của Quần thể Di tích Cố đô Huế, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Ngày nay, nơi đây hoạt động như Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế, trưng bày nhiều cổ vật cung đình, giúp người xem hiểu sâu hơn truyền thống hiếu học của cha ông.

Quốc Tử Giám cũng là minh chứng cho một giai đoạn chuyển mình của giáo dục Việt Nam: từ mô hình Nho học truyền thống sang mô hình hiện đại, khi Trường Quốc học Huế ra đời năm 1896 với chương trình dạy tiếng Pháp và chữ quốc ngữ. Sự thay đổi này đã mở đường cho nền giáo dục mới, đồng thời khép lại vai trò của Quốc Tử Giám như trung tâm đào tạo sĩ tử dưới thời phong kiến.

Nếu bạn muốn khám phá Quốc Tử Giám Huế, địa chỉ hiện tại là đường 23 Tháng 8, phường Phú Xuân, TP. Huế – nằm trong Kinh thành Huế. Từ trung tâm Huế, bạn có thể di chuyển bằng xe máy hoặc ô tô, mất khoảng 10-15 phút: đi thẳng đường Bùi Thị Xuân, qua cầu Dã Viên, rẽ vào đường Lê Duẫn rồi đến nơi.

Thời gian lý tưởng: Sáng sớm hoặc chiều muộn để tránh nắng nóng, tham quan trong 1-2 giờ. Đừng bỏ lỡ: Chiêm ngưỡng Di Luân Đường, đọc bia đá tiến sĩ, và thăm bảo tàng cổ vật.

Lưu ý: Mặc trang phục lịch sự, giữ gìn vệ sinh, và chụp ảnh tôn trọng không gian văn hóa. Kết hợp thăm Văn Miếu lân cận để có trải nghiệm đầy đủ. Nếu đi theo nhóm, có thể thuê hướng dẫn viên để nghe kể chi tiết lịch sử.

Quốc Tử Giám Huế không chỉ là dấu ấn cuối cùng của nền giáo dục Nho học, mà còn là một lát cắt quan trọng trong lịch sử triều Nguyễn và văn hóa học thuật Việt Nam. Dạo bước trong khuôn viên trường, giữa những tấm bia đá, giảng đường xưa và không gian nghiêm cẩn, người ta dễ cảm nhận được tinh thần trọng học đã nuôi dưỡng biết bao thế hệ sĩ tử. Đây là nơi quá khứ vẫn hiện diện rõ ràng, giúp du khách nhìn lại hành trình phát triển của tri thức Việt trong suốt hơn một thế kỷ. Nếu bạn muốn tiếp tục tìm hiểu sâu hơn về Huế, đừng quên ghé thăm những công trình quan trọng khác như Văn Miếu, Điện Long An, Bảo tàng Cổ vật Cung đình, Trường Quốc Học Huế, hay rộng hơn là Đại Nội, lăng Tự Đức, lăng Minh Mạng… Mỗi điểm đến đều mở ra một câu chuyện riêng, bổ sung cho bức tranh tổng thể về di sản cố đô.