Tục uống rượu cần – Biểu tượng gắn kết cộng đồng

Rượu cần là một loại rượu truyền thống đặc trưng của nhiều dân tộc thiểu số sinh sống ở các vùng núi cao Việt Nam, từ Tây Nguyên đại ngàn đến Tây Bắc hùng vĩ hay miền núi phía Bắc Trung Bộ. Điều làm nên sự khác biệt của rượu cần chính là phương pháp ủ rượu thủ công, không qua chưng cất. Thay vì uống bằng chén hay ly, rượu được uống trực tiếp từ các ghè, ché sành thông qua những chiếc cần tre, cần trúc dài, đó cũng là lý do tên gọi “rượu cần” ra đời.

Để tạo nên hương vị đặc trưng của rượu cần, người dân đã sử dụng các nguyên liệu chính là gạo (gạo nếp, gạo tẻ, gạo lứt), sắn, ngô, hoặc khoai, tùy thuộc vào đặc sản nông nghiệp của từng vùng và từng dân tộc. Linh hồn của rượu cần chính là men lá hoặc men rừng, được chế biến từ hàng chục loại cây rừng, vỏ cây, rễ cây bí truyền, tạo nên mùi vị đặc trưng không thể lẫn.

Quy trình chế biến rượu cần đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm. Nguyên liệu được nấu chín, sau đó trộn với men và ủ trong các chum, ghè, ché sành hoặc gốm. Thời gian ủ rượu tùy thuộc vào loại nguyên liệu và mong muốn của người làm, có thể kéo dài từ vài tuần đến vài tháng, tạo ra hương vị ngọt dịu, hơi chua nhẹ, thơm nồng của men và gạo. Rượu cần thường có màu đục như nước gạo, nhưng đôi khi có màu nâu nhạt hoặc vàng nhạt tùy vào loại gạo và men.

Tục uống rượu cần không chỉ là hành động thưởng thức đồ uống mà còn là một nghi lễ văn hóa mang nhiều ý nghĩa. Thông thường, tục uống rượu cần diễn ra ở những không gian cộng đồng trang trọng như nhà rông, nhà sàn, hoặc tại các gia đình trong những dịp đặc biệt. Mọi người thường quây quần thành một vòng tròn, tạo sự gần gũi, ấm cúng và thể hiện sự bình đẳng.

Nghi thức uống rượu cần được thực hiện rất trang trọng và có quy tắc. Chủ nhà hoặc người chủ trì thường là người có uy tín, lớn tuổi, am hiểu phong tục sẽ thực hiện nghi lễ khai rượu. Thứ tự uống thường tuân theo vai vế, sự tôn trọng: người già, trưởng làng, khách quý sẽ được mời trước, sau đó đến lượt những người trẻ hơn. 

Điểm đặc biệt nhất là mọi người cùng uống chung một ghè rượu bằng nhiều cần, tượng trưng cho sự sẻ chia và đồng lòng. Người uống sẽ thay phiên nhau hút rượu, và mực nước trong ghè được điều chỉnh bằng cách đổ thêm nước lọc hoặc nước suối vào. Trong suốt buổi rượu, những lời mời, lời chúc, các bài hát, câu chuyện và cả lời khấn linh thiêng được cất lên, tạo nên không khí giao lưu, gắn kết.

Ý nghĩa của tục uống rượu cần vô cùng sâu sắc:

• Gắn kết cộng đồng: Đây là sợi dây vô hình kết nối mọi thành viên trong gia đình, dòng họ, và cả buôn làng. Mọi người cùng uống chung một ghè rượu, xóa bỏ khoảng cách, thể hiện sự bình đẳng, sẻ chia và đoàn kết.
• Biểu tượng của lòng mến khách: Rượu cần là thức uống đặc biệt được dùng để tiếp đãi khách quý. Việc mời rượu cần thể hiện sự trân trọng, nồng hậu và mong muốn kết nối tình cảm với những vị khách từ phương xa.
• Giao hòa với thiên nhiên và thần linh: Rượu cần được coi là sản vật của đất trời, mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Nó thường được dùng trong các nghi lễ cúng thần linh, tổ tiên để cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, sức khỏe và bình an cho cả cộng đồng.
• Bảo tồn văn hóa truyền thống: Rượu cần giúp gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa độc đáo của từng dân tộc, truyền từ đời này sang đời khác.
• Giải trí và giao lưu: Bên ghè rượu cần, mọi người cùng vui vẻ, ca hát, nhảy múa, kể cho nhau nghe những câu chuyện, tạo nên những khoảnh khắc đáng nhớ.

Tục uống rượu cần không chỉ là một nét văn hóa độc đáo mà còn là biểu tượng sống động của sự đoàn kết, sẻ chia và lòng mến khách của các dân tộc thiểu số Việt Nam. Đây là minh chứng cho thấy một thức uống giản dị có thể mang trong mình vô vàn ý nghĩa sâu sắc, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa phong phú của đất nước.

Rượu cần là một phần không thể thiếu trong hầu hết các lễ hội cộng đồng và nghi lễ gia đình của các dân tộc thiểu số:

• Trong lễ hội mừng lúa mới, rượu cần được dâng cúng để tạ ơn thần linh đã ban cho vụ mùa bội thu và cùng nhau ăn mừng thành quả lao động.
• Tại các lễ hội cồng chiêng, rượu cần không thể thiếu, hòa cùng âm thanh hùng tráng của cồng chiêng, tạo nên không khí linh thiêng và sôi động, đưa con người đến gần hơn với thế giới tâm linh.
• Rượu cần cũng xuất hiện trong các lễ hội quan trọng khác như lễ đâm trâu, lễ bỏ mả, thể hiện niềm tin và phong tục của từng dân tộc.
• Trong các nghi lễ gia đình, rượu cần là cầu nối cho tình cảm. Nó hiện diện trong lễ cưới hỏi để chúc phúc cho đôi uyên ương và gắn kết hai gia đình, trong lễ cúng ông bà, tổ tiên để bày tỏ lòng thành kính, hay trong lễ mừng nhà mới để cầu mong sự bình an, thịnh vượng.

Rượu cần không chỉ là một thức uống, mà còn là linh hồn của những sự kiện trọng đại, góp phần dệt nên tấm thảm văn hóa đa sắc màu và giữ gìn các giá trị truyền thống qua bao thế hệ.

Mặc dù có vai trò quan trọng, tục uống rượu cần cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức:

• Mai một văn hóa: Dưới tác động của lối sống hiện đại, nhiều thế hệ trẻ ít mặn mà với các phong tục truyền thống, dẫn đến nguy cơ mai một.
• Thương mại hóa: Một số sản phẩm rượu cần bị sản xuất công nghiệp, làm mất đi hương vị đặc trưng và ý nghĩa văn hóa truyền thống.
• Vấn đề về chất lượng: Việc sản xuất rượu cần không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm cũng là một mối lo ngại.

Để bảo tồn và phát huy giá trị của tục uống rượu cần, cần có những giải pháp đồng bộ:

• Giáo dục và truyền dạy: Khuyến khích thế hệ trẻ tìm hiểu, học hỏi và tham gia vào các nghi lễ liên quan đến rượu cần.
• Phát triển du lịch văn hóa: Lồng ghép trải nghiệm uống rượu cần vào các tour du lịch cộng đồng để quảng bá văn hóa và tạo nguồn thu nhập bền vững cho người dân địa phương.
• Nghiên cứu và tài liệu hóa: Ghi chép lại các công thức, nghi lễ, và ý nghĩa của rượu cần để bảo tồn lâu dài.
• Khuyến khích sản xuất thủ công truyền thống: Hỗ trợ người dân duy trì và phát triển phương pháp làm rượu cần thủ công, đảm bảo chất lượng và giữ gìn bản sắc.

Để rượu cần mãi là niềm tự hào của văn hóa dân tộc và tiếp tục gắn kết cộng đồng, việc chung tay bảo tồn, vượt qua những thách thức hiện tại là điều vô cùng cần thiết.

Tục uống rượu cần không chỉ là một nét văn hóa độc đáo mà còn là một biểu tượng sống động của sự đoàn kết, sẻ chia và lòng mến khách của các dân tộc thiểu số Việt Nam. Nó là cầu nối giữa con người với con người, giữa con người với thiên nhiên và thế giới tâm linh. Việc giữ gìn và phát huy phong tục quý báu này không chỉ là bảo tồn một loại hình ẩm thực mà còn là bảo vệ một phần linh hồn của văn hóa Việt Nam, để nét đẹp này mãi được lưu truyền và tỏa sáng.