Bài Chòi Quảng Bình - Hồn quê trong lời ca dịu dàng

Bài chòi – một di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc, không chỉ là trò chơi dân gian, mà còn là mạch nguồn văn hóa thấm sâu vào tâm hồn người dân miền Trung, nhất là trong hành trình khai phá phương Nam của các chúa Nguyễn. Ngày ấy, những chòi lính được dựng lên giữa vùng biên viễn, để rồi theo thời gian, biến tấu thành chòi chơi, nơi gửi gắm niềm vui và nghĩa tình xóm làng. Bài chòi không được lưu lại bằng giấy mực, mà sống mãi qua từng lời truyền miệng, qua câu hò, tiếng hát.

Ở Quảng Bình, bài chòi giữ nguyên được cái hồn mộc mạc, dân dã. Không rộn ràng ánh đèn sân khấu như ở các tỉnh Nam Trung Bộ, nơi đây, người dân xem bài chòi như một hội vui dân gian ai cũng có thể tham gia, không kể giàu nghèo, không phân biệt tuổi tác. Trên sân đất rộng, mười một chiếc chòi tre dựng nên như một vòng tròn yêu thương. Một chòi trung tâm dành cho “anh hiệu” người dẫn dắt cuộc chơi bằng những câu hát hóm hỉnh, duyên dáng. Mười chòi còn lại là chỗ ngồi cho người chơi, ai cũng háo hức đợi chờ từng tiếng hô vang từ anh hiệu.

Bộ bài tới gồm 30 lá, chia làm ba pho: Văn, Vạn, Sách. Mỗi lá bài mang một cái tên gợi cảm, gợi hình, nào là Ông Ầm, Thái Tử, nào là Bạch Tuyết... Khi anh hiệu xốc bài, rút một lá và cất cao tiếng hô bằng câu ca dao duyên dáng:

Cử nhơn không đậu, tú tài cũng không – Nhứt Trò!

Cả không gian bỗng chốc rộn ràng. Chòi nào trúng bài, tiếng mõ vang lên giòn giã. Người chơi chỉ cần trúng ba con bài sẽ được hô “tới”, rồi vui vẻ nhận lá cờ đuôi nheo và khay rượu mừng từ tay anh hiệu. Nhưng hơn cả một trò chơi dân gian, bài chòi ở Quảng Bình là nơi chốn để con người bày tỏ tâm tư, sẻ chia tiếng cười, truyền lại ký ức làng quê cho bao thế hệ. Ở đó, mỗi câu hát như nhịp cầu nối quá khứ với hiện tại, kết nối người với người, làm đầy thêm hồn quê đất Việt.

Mỗi độ xuân về, khi gió mới còn đượm hơi sương, sân đình, sân chợ hay những bãi đất rộng ven làng lại trở thành điểm hẹn của những hội bài chòi rộn rã tiếng ca. Đó là những khoảng không gian bằng phẳng, dễ dựng chòi, dễ tụ hội đông người, nơi mà dân làng và khách bộ hành có thể dừng chân cùng vui hội.

Chòi được dựng từ những ngày giáp Tết, bằng tre, gỗ, cao chừng hơn mét rưỡi, có thang cho người chơi lên xuống nhẹ nhàng. Mái chòi lợp lá, cỏ tranh, sàn lót ván hoặc sạp tre mộc mạc mà vững chãi, vừa đủ che nắng, tránh mưa. Bốn phía rèm phủ kín, bên trong rực rỡ sắc màu cờ hoa, câu đối đỏ thắm, đèn lồng chập chờn ánh lửa như sưởi ấm cả không gian.

Mười một chiếc chòi được sắp xếp gọn gàng theo hình vuông hoặc chữ nhật: mười chòi dành cho người chơi quây quanh, ở giữa là chòi cái nơi “anh hiệu” cất giọng hô bài, cũng là nơi đặt phường nhạc với trống, kèn, sáo, nhị hòa quyện tấu nên âm thanh truyền thống. Bên cạnh còn có người phục vụ, đôi khi có cả rạp che, như một sân khấu dân gian giữa đời thường, gần gũi mà đậm đà bản sắc quê hương.

Đặc biệt trong Tuần Văn hóa - Du lịch Đồng Hới. Từ những con phố nhỏ ở phường Nam Lý, Đức Ninh, đến các làng quê như Thanh Thủy, Mai Thủy, hội bài chòi thu hút đông đảo người dân và du khách. Không khí Tết trở nên rộn ràng hơn khi tiếng trống chiến, tiếng đàn nhị, kèn bóp hòa cùng giọng hát của anh hiệu, chị hiệu. Những câu hô không chỉ đơn thuần là gọi tên con bài, mà còn là lời ca ngợi quê hương, răn dạy đạo lý, hay những câu đùa hóm hỉnh khiến cả hội cười nghiêng ngả.

“Mời bạn về thăm Đồng Hới quê tôi/Trong hương thơm hoa trái dâng đầy/Thăm Quảng Bình quan rêu phong trầm mặc/Bên Lũy Thầy sương gió bóng thời gian…”

Những lời hát ấy, như nghệ nhân Phan Văn Thuận từng chia sẻ, không chỉ là lời mời gọi du khách, mà còn là niềm tự hào về mảnh đất Quảng Bình, nơi có động Phong Nha huyền bí, có biển Nhật Lệ lộng gió, và có những con người đôn hậu, nghĩa tình. Hội bài chòi ở Quảng Bình vì thế không chỉ là trò chơi, mà còn là sợi dây gắn kết cộng đồng, là nơi người trẻ học về cội nguồn, người già tìm lại ký ức tuổi thơ.

Dẫu mang trong mình giá trị văn hóa sâu sắc, bài chòi Quảng Bình cũng đối mặt với nguy cơ mai một. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi, không gian trình diễn dần thu hẹp, và giới trẻ bị cuốn theo nhịp sống hiện đại. Nhưng may thay, mảnh đất này chưa bao giờ ngừng nỗ lực để gìn giữ di sản. Từ năm 2019, Sở Văn hóa - Thể thao Quảng Bình đã tổ chức các liên hoan bài chòi cấp tỉnh, mở lớp tập huấn, truyền dạy cách tổ chức hội chơi, cách hô hát. Các trường học, như THPT Đào Duy Từ ở Đồng Hới, cũng đưa bài chòi vào chương trình ngoại khóa, để học sinh được ngồi trên chòi, nghe câu hát, và cảm nhận cái hồn của di sản.

Hội bài chòi không chỉ là món ăn tinh thần của người dân Quảng Bình, mà còn là cầu nối đưa văn hóa địa phương đến với du khách. Du khách đến Đồng Hới, ngoài việc khám phá thiên nhiên, còn được hòa mình vào không khí lễ hội, ngồi trên chòi tre, nghe anh hiệu hát, và cảm nhận cái tình của người dân xứ Quảng.

Tựa như con suối hiền hòa len lỏi qua bao thế hệ, bài chòi mang theo hương hồn của đất trời miền Trung và bóng dáng bình dị của những con người quê kiểng. Ấy là giọng hô ngân vang, ấm áp của anh hiệu, là tiếng cười sảng khoái, vô tư của người chơi, là cái tình chan chứa nơi mỗi mái chòi tre. Giữa nhịp sống hiện đại ngày càng vội vã, bài chòi vẫn âm thầm hiện diện không ồn ào, không phô trương mà vẫn đầy kiêu hãnh. Như một khúc ru gợi nhớ nguồn cội, bài chòi nhắn nhủ ta giữ gìn những giá trị văn hóa mộc mạc nhưng quý giá, để hồn quê không bao giờ phai nhạt trong dòng chảy thời gian.