Di tích khảo cổ Bàu Tró - Quảng Bình: Lật mở bí ẩn ngàn năm

Bàu Tró, tọa lạc yên bình giữa trung tâm thành phố Đồng Hới, không chỉ đóng vai trò là nguồn nước ngọt quý giá nuôi dưỡng bao thế hệ cư dân địa phương, mà còn là một di sản khảo cổ học đặc biệt của tỉnh Quảng Bình. Nơi đây, mặt hồ xanh biếc như tấm gương cổ soi bóng thời gian, ẩn sâu trong lòng mình những lớp trầm tích quý báu từ thời hậu kỳ đá mới, ghi dấu một nền văn hóa rực rỡ từng tồn tại cách đây từ năm nghìn đến bảy nghìn năm.

Kể từ năm 1923, khi nhà khảo cổ người Pháp Étienne Patte tiến hành những cuộc khảo sát đầu tiên tại khu vực này, Bàu Tró đã nhanh chóng trở thành một điểm sáng của giới khảo cổ học Đông Dương, mở ra cánh cửa bước vào miền ký ức xa xăm của cư dân cổ đại miền Trung Việt Nam.

Những hiện vật được phát hiện tại Bàu Tró từ rìu đá, mảnh gốm thô sơ với sắc xám đen, màu gạch xỉn đặc trưng, đến các hiện vật trang trí bằng văn thừng thô, thừng mịn, thừng chéo đều mang đậm dấu ấn văn hóa bản địa. Bên cạnh đó, dấu vết của những chiếc dùi nhọn bằng xương, vỏ sò biển chế tác tinh tế đã cho thấy trình độ kỹ thuật và sự thích ứng linh hoạt với môi trường tự nhiên của cộng đồng cư dân xưa.

Những di chỉ ấy không đơn thuần là chứng tích khảo cổ, mà còn là những dấu ấn về một nền văn hóa đã từng lan tỏa mạnh mẽ dọc theo dải duyên hải miền Trung, trải dài từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình cho đến Thừa Thiên Huế. Văn hóa Bàu Tró, được định danh và trân trọng trong giới nghiên cứu, ngày nay trở thành một phần không thể thiếu khi nhắc đến tiến trình phát triển của văn hóa Việt cổ.

Lịch sử nghiên cứu Bàu Tró bắt đầu vào mùa hè năm 1923, khi hai thông tin viên người Pháp, Max và Depiruy, thuộc Viện Viễn Đông Bác Cổ, phát hiện di chỉ khảo cổ tại đây. Cuối mùa hè năm đó, nhà địa chất kiêm khảo cổ học Étienne Patte đã tổ chức khai quật và công bố các hiện vật từ thời tiền sử đồ đá mới, bao gồm:

• Rìu đá, mảnh tước, hai hòn ghè bằng thạch anh.
• Bàn nghiền hạt, mảnh gốm vỡ của các loại nồi, niêu, bình, vò.

Niên đại của các hiện vật được xác định khoảng 5.000 năm, thuộc văn hóa hậu kỳ đồ đá mới, dựa trên các nghiên cứu ban đầu. Năm 1980, Trường Đại học Huế, với sự tham gia của giáo sư Hà Văn Tấn (Viện trưởng Viện Khảo cổ học Việt Nam) và Võ Quý (Ban Đông Nam Á, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam), đã khai quật lại di chỉ ở khoảng cách 40m từ mép nước hồ, cao hơn mặt nước 2,3m, và cách hố khai quật của Patte hơn 100m về phía tây. Các hiện vật thu được bao gồm:

• Nhiều rìu, bôn đá, bàn mài, chày nghiền, mũi nhọn.
• Vô số mảnh gốm vỡ, củng cố thêm cho niên đại và đặc trưng văn hóa.

Dựa trên các phát hiện này, các nhà khảo cổ học đã đặt tên cho nền văn hóa hậu kỳ đá mới phân bố dọc ven biển từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị đến Thừa Thiên Huế là văn hóa Bàu Tró. Đây là một minh chứng quan trọng cho sự phát triển của con người thời kỳ tiền sử ở khu vực Bắc Trung Bộ, với các công cụ đá, đồ gốm, và trang sức như chuỗi hạt vỏ nhuyễn thể, đốt sống cá được khoan lỗ, cho thấy sự giao thoa văn hóa rộng lớn.

Ẩn sâu dưới lòng cát trắng mịn màng của Bàu Tró là một dòng sông ngầm kỳ bí, gắn liền với những câu chuyện truyền thuyết được lưu truyền qua bao thế hệ. Trong ký ức người xưa, hai câu chuyện nổi bật nhất là truyền thuyết Câu thần chú và Nắm thóc thần. Chính những huyền tích này đã hun đúc nên tín ngưỡng thờ thần biển Long Vương, đồng thời thể hiện lòng tri ân đối với thần Nông bằng việc thờ thêm hai vỏ trấu. Theo thời gian, lòng hồ Bàu Tró dần thu hẹp, miếu thờ Long Vương – nơi từng linh thiêng hương khói cũng không còn dấu tích. Những truyền thuyết xưa, từng in đậm trong tâm khảm cư dân bản địa, giờ cũng phai nhạt dần theo bước đi của tháng năm.

Thế nhưng, những câu chuyện ấy không chỉ đơn thuần là truyền thuyết. Chúng chính là cách mà người dân Đồng Hới gửi gắm niềm tự hào, tình yêu và sự gắn bó với mảnh đất quê hương. 

So với những di chỉ khảo cổ nổi tiếng toàn cầu như Stonehenge ở Anh hay Kim Tự Tháp ở Ai Cập, Bàu Tró có thể khiêm nhường về quy mô. Thế nhưng, đối với người dân Quảng Bình, nơi đây là niềm tự hào lớn lao, một minh chứng sinh động cho nền văn hóa lâu đời, bền bỉ của cha ông ta từ thời tiền sử. 

Bên cạnh giá trị khảo cổ đặc biệt, Bàu Tró còn là điểm dừng chân lý tưởng cho những ai yêu thiên nhiên và tìm kiếm sự yên bình. Khung cảnh trong lành, mặt hồ xanh biếc phẳng lặng, là nơi lý tưởng để du khách chụp ảnh, thư giãn và lắng nghe hơi thở nguyên sơ của đất trời Quảng Bình. Chuyến ghé thăm sẽ càng trọn vẹn hơn khi du khách thưởng thức đặc sản địa phương những chiếc bánh bột lọc dân dã, thơm dẻo, chỉ với giá từ 2.500–3.000 đồng/chiếc, như một cách chạm khẽ vào hồn quê mộc mạc mà đậm đà bản sắc.

Ghi nhận giá trị to lớn ấy, ngày 21 tháng 2 năm 1992, Bộ Văn hóa, Thông tin và Thể thao đã ban hành quyết định xếp hạng Bàu Tró là Di tích khảo cổ cấp quốc gia. Đây không chỉ là sự tôn vinh đối với một di chỉ khảo cổ, mà còn là lời khẳng định về tầm vóc lịch sử và khoa học của di sản này đối với nền văn hóa Việt Nam.

Mang trong mình niên đại hơn 5.000 năm, Bàu Tró là chứng nhân thầm lặng cho sự phát triển rực rỡ của con người thời tiền sử trên dải đất duyên hải miền Trung. Ngày nay, với các nỗ lực bảo tồn không ngừng, Bàu Tró đang được gìn giữ như một kho báu vô giá dành cho thế hệ mai sau nơi quá khứ, hiện tại và tương lai cùng giao hòa trong từng lớp cát trắng mịn màng, trong từng nhịp sóng hồ xanh thẳm.