Khám phá Lăng Gia Long: Quần thể lăng tẩm đầu tiên của triều Nguyễn

Lăng Gia Long được xây dựng để tôn vinh và an táng vua Gia Long (Nguyễn Phúc Ánh, 1762 – 1820), vị hoàng đế khai sáng triều Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam. Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn và thống nhất đất nước năm 1802, ông trị vì cho đến khi qua đời vào năm 1820.

Công trình lăng mộ bắt đầu từ năm 1814, khi Hoàng hậu Thừa Thiên (Tống Thị Lan) – người bạn đời đã đồng hành cùng ông trong những năm tháng gian khó qua đời. Vua Gia Long đích thân chọn thế núi Thiên Thọ làm nơi xây lăng, trực tiếp thị sát và giám sát quá trình thi công. Công trình khởi công ngay trong năm 1814 và chỉ hoàn thành vào năm 1820 (dưới thời vua Minh Mạng), mất tới 6 năm, thời gian xây dựng dài nhất trong các lăng triều Nguyễn. Điều đặc biệt: Gia Long qua đời năm 1820 nhưng thi hài được tạm an táng ở nơi khác, đến năm 1821 mới chính thức đưa về Thiên Thọ Lăng.

Đây cũng là lăng duy nhất của triều Nguyễn có tới ba vị hoàng hậu được an táng cùng:

• Thừa Thiên Cao Hoàng hậu (vợ cả)
• Thuận Thiên Cao Hoàng hậu (vợ thứ, được cải táng năm 1843)
• Một số phi tần khác tại Tả – Hữu Tùng Viện

Điều đặc biệt là lăng không chỉ mang ý nghĩa an táng, mà còn thể hiện tình cảm son sắt của vua Gia Long dành cho hoàng hậu. Ông chọn vị trí dựa trên quẻ bói “Dự” (vui vẻ, cát lành) và yếu tố phong thủy “vượng khí chung đúc”, mong dòng tộc hưng thịnh lâu dài. Trong quá trình xây dựng, từng xảy ra sự cố sập nhà khiến vua bị thương, nhưng thay vì trừng phạt, ông còn hỗ trợ thợ xây và dân làng một chi tiết hiếm hoi cho thấy sự nhân từ của nhà vua.

Trải qua nhiều thế kỷ, lăng vẫn được gìn giữ và trùng tu qua các triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị, cho đến những dự án bảo tồn gần đây, tiêu biểu là năm 2006 với kinh phí 13,7 tỷ đồng và đợt nâng cấp năm 2020. Nhờ đó, Lăng Gia Long ngày nay vẫn giữ được vẻ uy nghiêm và giá trị lịch sử to lớn, trở thành minh chứng sống động cho khởi đầu của triều Nguyễn.

Lăng Gia Long nổi bật với thiết kế hòa quyện giữa kiến trúc nhân tạo và thiên nhiên, khác biệt so với các lăng tẩm sau này của triều Nguyễn. Quần thể rộng hơn 28 km², bao gồm 42 ngọn núi và đồi lớn nhỏ, với Đại Thiên Thọ là ngọn lớn nhất làm "tiền án" (màn chắn phía trước). Tổng thể được chia thành ba khu vực chính, thể hiện sự đơn sơ nhưng tinh tế, không cầu kỳ như lăng Minh Mạng hay Khải Định.

Khu lăng mộ (Chánh Trung Sơn): Nằm ở trung tâm, đây là phần quan trọng nhất với Bửu Thành (thành bao quanh mộ) gồm ba lớp tường gạch, và Bửu Phong - hai ngôi mộ đá song táng của vua và hoàng hậu, cách nhau chỉ một gang tay, không chạm khắc hoa văn để tượng trưng cho sự giản dị và chung thủy. Trước mộ là 7 tầng sân chầu với tượng đá (10 người, 2 voi, 2 ngựa), tạo không khí trang nghiêm.

Khu tẩm điện (Bạch Sơn): Bên phải lăng mộ, bao gồm Điện Minh Thành (5 gian 2 chái) thờ Long vị của vua và hoàng hậu, cùng các kỷ vật như cân đai, mũ mão, yên ngựa. Khu vực này có tường thành hình chữ nhật, bồn hoa và cây cảnh, dùng để tế lễ.

Khu Bi Đình (Thanh Sơn): Công trình duy nhất có mái ngói, hai tầng, bảy gian, đặt bia đá “Thánh đức thần công” cao 2,8 m do vua Minh Mạng soạn thảo ca ngợi công đức cha mình. Bia cao lớn, ghi chép lịch sử chi tiết. 

Phía trước lăng là hồ Dài và đường dẫn từ sông Hương, hai bên trồng thông và sầu đông, tạo cảnh quan thơ mộng. Toàn bộ quần thể còn bao gồm các lăng phụ như Lăng Thiên Thọ Hữu (an táng Thuận Thiên Cao Hoàng hậu, mẹ kế vua) và Lăng Thoại Thánh (an táng Hiếu Khang Hoàng hậu, mẹ ruột vua), làm nên một hệ thống hoàng gia hoàn chỉnh. Kiến trúc nhấn mạnh yếu tố phong thủy: trước có núi án ngữ, sau có hậu chẩm, trái phải là Thanh Long - Bạch Hổ, được đánh giá là vị trí đẹp nhất trong các lăng Nguyễn.

Là lăng tẩm đầu tiên của triều Nguyễn, Lăng Gia Long không chỉ là di tích lịch sử mà còn là biểu tượng của sự thống nhất quốc gia và tình nghĩa vợ chồng trong hoàng tộc. Nó phản ánh quan niệm "Càn Khôn hiệp đức" (trời đất hòa hợp), với mộ song táng thể hiện tình yêu bất diệt giữa vua Gia Long và Thừa Thiên Cao Hoàng hậu - người đã hy sinh vì ông qua bao biến cố. Quần thể này là một phần của Quần thể di tích Cố đô Huế, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới năm 1993, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa Việt Nam.

Từ góc độ lịch sử, lăng ghi dấu sự chuyển giao triều đại, từ Tây Sơn sang Nguyễn, và là nơi lưu giữ các tài liệu quý như bia đá ca ngợi công trạng vua Gia Long. Ngày nay, nó thu hút du khách và nhà nghiên cứu, giúp hiểu sâu hơn về kiến trúc phong thủy Á Đông và lịch sử phong kiến Việt Nam. Tuy nhiên, do nằm xa trung tâm và giữa rừng núi, lăng từng gặp vấn đề xuống cấp, nhưng các dự án bảo tồn gần đây đã cải thiện tình trạng.

Lăng Gia Long (tên chính thức là Thiên Thọ Lăng) nằm tại xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế, cách trung tâm thành phố Huế khoảng 45 – 50 km về phía tây nam.

Có 3 cách di chuyển phổ biến:

• Xe máy hoặc ô tô tự lái: Đi theo Quốc lộ 49 - rẽ vào đường tránh Huế - đi tiếp theo tỉnh lộ 8B - thấy biển chỉ dẫn “Thiên Thọ Lăng”. Đoạn cuối khoảng 4 km là đường đất, mùa mưa hơi trơn nhưng xe con vẫn vào được.
• Thuyền rồng trên sông Hương: Tuyến thuyền từ bến Tòa Khâm hoặc bến Đào Tấn - đi ngược dòng sông Hương - cập bến đò ngay dưới chân lăng (rất lãng mạn, giá khoảng 150 – 200k/khứ hồi).
• Tour ghép trong ngày: Sovaba Travel cung cấp các tour du lịch ở Huế có tour tham quan Lăng Gia Long trọn gói đã bao gồm xe, hướng dẫn viên và vé vào cửa.

Vé tham quan năm 2025: 150.000 VNĐ/người lớn, miễn phí cho trẻ em dưới 13 tuổi và người trên 60 tuổi (mang theo CMND/CCCD).

Thời gian thăm quan lý tưởng là sáng sớm hoặc chiều mát, tránh nắng nóng mùa hè. Lăng mở cửa hàng ngày, nhưng cổng Bửu Thành chỉ mở vào dịp lễ Tết hoặc ngày giỗ để dọn dẹp. 

Lưu ý: Mang theo nước uống, kem chống nắng, giày thoải mái vì địa hình đồi núi; tôn trọng không gian linh thiêng, tránh chụp ảnh khu mộ chính mà không xin phép; và kết hợp thăm các lăng gần như lăng Minh Mạng để tối ưu lịch trình.

Lăng Gia Long không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là biểu tượng uy nghi, trầm mặc của người khởi lập triều Nguyễn. Với vị thế là một trong những quần thể lăng tẩm của triều Nguyễn, nơi đây mở ra một chương lịch sử quan trọng, thể hiện phong cách kiến trúc chuẩn mực và tầm nhìn quy hoạch vĩ đại, khác biệt hoàn toàn với sự cầu kỳ lộng lẫy của những lăng tẩm về sau. Đến với Lăng Gia Long, du khách không chỉ chiêm ngưỡng sự hài hòa tuyệt đối giữa công trình nhân tạo và cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ (Minh Thành) mà còn cảm nhận được một câu chuyện sâu sắc về tình yêu và sự gắn kết giữa Vua Gia Long và Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu. Đây là nơi lịch sử, tình yêu và văn hóa Việt Nam hòa quyện, mang đến một không gian yên tĩnh tuyệt đối, kích thích sự chiêm nghiệm.