Nghề làm quạt ở phố cổ Bao Vinh: Hơi thở truyền thống giữa lòng xứ Huế

Nghề làm quạt giấy ở phố cổ Bao Vinh ra đời từ thời nhà Nguyễn, khi nơi đây còn là thương cảng sầm uất, giao thoa hàng hóa giữa miền Bắc và miền Nam. Trong dòng chảy tấp nập của thương nhân, chiếc quạt giấy không chỉ là vật dụng để xua tan cái nóng, mà dần trở thành món quà lưu niệm mang đậm dấu ấn địa phương, gắn liền với đời sống người dân xứ Huế.

Trải qua hàng trăm năm thăng trầm, từ chốn cung đình quyền quý đến những phiên chợ dân dã, quạt giấy vẫn hiện diện trong lễ hội, sinh hoạt thường nhật và nghệ thuật biểu diễn. Ngày nay, dù quạt điện và điều hòa đã thay thế phần nào công năng, nhưng nghề làm quạt vẫn được các nghệ nhân nơi đây gìn giữ như một di sản văn hóa sống động. Trong số nhiều nghề thủ công từng nổi tiếng ở Bao Vinh như mộc mỹ nghệ, khảm xà cừ…, nghề làm quạt giấy là một trong những nghề hiếm hoi còn tồn tại, tiếp tục góp phần lưu giữ hồn cốt của phố cổ và bản sắc của vùng đất Cố đô.

Nghề làm quạt truyền thống ở Huế là sự kết tinh của kiên nhẫn, khéo léo và tinh hoa thủ công, được gìn giữ qua nhiều thế hệ tại phố cổ Bao Vinh. Mỗi chiếc quạt không chỉ là vật dụng đơn thuần, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật, ra đời từ quy trình công phu dưới đôi tay tài hoa của người thợ.

Các công đoạn làm quạt giấy truyền thống

• Chuẩn bị nan quạt

Tre được chọn phải là tre già, chắc, được ngâm trong nước sông Hương hoặc nước muối từ 3–6 tháng để chống mối mọt và tăng độ dẻo dai. Sau đó, nghệ nhân cẩn thận vót tre thành những thanh nan mỏng chỉ 1–2mm, đều đặn và cân xứng. Các nan được liên kết bằng đinh nhỏ hoặc keo tự nhiên, tạo nên phần khung vừa chắc chắn vừa thanh thoát.

• Dán áo quạt

Lớp áo quạt thường là giấy dó hoặc vải mỏng, được cắt và dán tỉ mỉ lên khung nan. Công đoạn này đòi hỏi sự khéo tay tuyệt đối, bởi chỉ cần một vết nhăn nhỏ cũng có thể làm hỏng cả sản phẩm. Đây là khâu thể hiện kinh nghiệm và con mắt tinh tế của người thợ.

• Trang trí và hoàn thiện

Đây là bước “thổi hồn” vào chiếc quạt. Bằng những nét vẽ tay tỉ mỉ, nghệ nhân đưa vào đó hình ảnh sông Hương, núi Ngự, hoa sen, thư pháp hay phong cảnh Cố đô. Màu sắc thường trầm ấm, mang đậm tinh thần Huế: vừa tao nhã, vừa sâu lắng. Sau khi trang trí, quạt được phơi khô tự nhiên và kiểm tra kỹ lưỡng để đảm bảo khi mở ra gấp vào luôn mượt mà, cân đối.

Thông thường, một chiếc quạt đơn giản mất từ 1–3 ngày để hoàn thiện, còn những mẫu quạt cao cấp với họa tiết cầu kỳ có thể cần nhiều thời gian hơn. Điều đặc biệt là mỗi chiếc quạt đều mang dấu ấn cá nhân của nghệ nhân, nên không có hai chiếc nào hoàn toàn giống nhau ,đó chính là giá trị độc bản mà quạt thủ công mang lại.

Nguyên liệu chính của nghề làm quạt ở phố cổ Bao Vinh tưởng chừng đơn giản, chỉ gồm tre và giấy, nhưng giá trị thật sự lại nằm ở bí quyết xử lý và kết hợp được truyền qua nhiều thế hệ. Tre địa phương luôn được ưu tiên bởi độ dẻo dai, khả năng chống ẩm tốt, rất phù hợp với khí hậu mưa nhiều, ẩm ướt của xứ Huế. Trước kia, giấy dó (làm từ vỏ cây dó) hay giấy thủ công là lựa chọn phổ biến, mang đậm tính truyền thống. Ngày nay, để tăng độ bền và sự đa dạng, nghệ nhân có thể sử dụng thêm các loại giấy nhập khẩu hoặc giấy chuyên dụng, nhưng vẫn giữ trọn vẹn phương pháp thủ công để không làm phai nhạt giá trị văn hóa.

Những bí quyết thủ công đặc trưng:

• Xử lý tre: Tre được ngâm nhiều tháng để chống cong vênh, mối mọt, đảm bảo độ bền theo năm tháng.
• Keo dán tự nhiên: Thay vì hóa chất công nghiệp, nghệ nhân dùng nhựa cây hoặc hồ gạo vừa an toàn, vừa thân thiện với môi trường.
• Họa tiết độc đáo: Mỗi nghệ nhân có “bí kíp” riêng trong cách pha màu, vẽ họa tiết, thường học từ cha ông, biến chiếc quạt thành tác phẩm nghệ thuật độc bản.

Nhờ những bí quyết ấy, một chiếc quạt Bao Vinh có thể bền đẹp hàng chục năm, không chỉ là vật dụng quen thuộc mà còn trở thành món quà lưu niệm đầy ý nghĩa, mang hồn cốt Huế đến với du khách muôn phương.

Chiếc quạt giấy từ phố cổ Bao Vinh không chỉ là vật dụng hàng ngày mà còn là biểu tượng văn hóa sâu sắc của xứ Huế. Trong văn hóa Việt Nam nói chung và Huế nói riêng, quạt đại diện cho sự thanh tao, nhẹ nhàng giống như tính cách con người Huế: dịu dàng nhưng kiên cường. Chúng thường xuất hiện trong các điệu múa cung đình, lễ hội Áo dài, hoặc các buổi biểu diễn Nhã nhạc cung đình Huế, góp phần làm nên sức hút của di sản UNESCO.

Hơn nữa, quạt Bao Vinh là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giúp du khách hiểu hơn về lịch sử thương cảng xưa. Nhiều chiếc quạt được thiết kế với họa tiết thư pháp như "Phúc – Lộc – Thọ" hoặc cảnh quan Huế, mang ý nghĩa phong thủy tốt lành. Đối với người dân địa phương, nghề này còn là cách bảo tồn bản sắc, truyền dạy cho thế hệ trẻ về giá trị lao động thủ công. Với lịch sử lâu đời, quy trình thủ công tinh xảo và ý nghĩa văn hóa sâu sắc, nghề này xứng đáng được trân trọng và bảo vệ.