Nghệ thuật Pháp Lam Huế, một di sản văn hóa đặc sắc của triều Nguyễn (1802–1945), là biểu tượng của sự tinh tế và xa hoa trong mỹ nghệ cung đình. Xuất hiện vào thế kỷ XIX, Pháp Lam không chỉ là một kỹ thuật trang trí mà còn là một loại hình nghệ thuật độc đáo, góp phần làm nên vẻ đẹp rực rỡ của các công trình kiến trúc và vật dụng hoàng cung tại Cố đô Huế. Với màu sắc tươi sáng, họa tiết tinh xảo và kỹ thuật chế tác đặc biệt, Pháp Lam đã trở thành “báu vật vô giá” của văn hóa Việt Nam, được UNESCO công nhận là một phần của Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1993.Ảnh: Nghệ thuật Pháp Lam là một di sản văn hóa đặc sắc của Triều Nguyễn Pháp Lam (hay còn gọi là pháp lang, có nguồn gốc từ Trung Á, được du nhập vào Trung Quốc từ thời nhà Tống và phát triển mạnh mẽ dưới thời nhà Minh, nhà Thanh. Tại Việt Nam, kỹ thuật này được đưa vào dưới triều vua Minh Mạng vào năm 1827, khi nghệ nhân Vũ Văn Mai, một thợ vẽ nổi tiếng thuộc Nội Tạo, được cử sang Quảng Đông (Trung Quốc) để học nghề. Sau khi trở về, ông đã thành lập Pháp Lam Tượng Cục, một xưởng chế tác chuyên sản xuất các sản phẩm Pháp Lam phục vụ triều đình. Ngoài xưởng chính tại khu Canh Nông trong Thành Nội (Huế), triều Nguyễn còn mở thêm các xưởng tại Ái Tử (Quảng Trị) và Đồng Hới (Quảng Bình) để đáp ứng nhu cầu trang trí cung đình.Kỹ thuật Pháp Lam Huế chịu ảnh hưởng từ kỹ nghệ Họa pháp lang của Quảng Đông, nhưng các nghệ nhân Việt Nam đã sáng tạo và “Việt hóa” để tạo nên một phong cách riêng biệt, khác với Pháp Lam Trung Quốc. Nếu như Pháp Lam Trung Quốc thường sử dụng kỹ thuật Kháp ty pháp lang với các đường viền đồng để ngăn men màu, thì Pháp Lam Huế áp dụng kỹ thuật Họa pháp lam, vẽ trực tiếp các họa tiết lên lớp men nền, tạo nên những tác phẩm mang dấu ấn cá nhân và sự ấm áp, mộc mạc. Tên gọi “Pháp Lam” đã gây ra nhiều tranh luận trong giới nghiên cứu. Một số ý kiến cho rằng từ “Pháp Lam” xuất phát từ “pháp lang”, nhưng được đổi thành “lam” để tránh trùng với quốc húy của chúa Nguyễn Phúc Lan hoặc hoàng hậu Tống Thị Lan, vợ vua Gia Long. Một cách giải thích khác cho rằng “pháp” mang nghĩa là khuôn phép, quy tắc, còn “lam” ám chỉ màu men xanh lam truyền thống. Do đó, “Pháp Lam” có thể hiểu là nghệ thuật tráng men theo những quy chuẩn nhất định, mang ý nghĩa tôn quý như ngọc.Pháp Lam Huế là kỹ thuật vẽ một hoặc nhiều lớp men màu lên cốt kim loại (thường là đồng hoặc hợp kim đồng), sau đó nung ở nhiệt độ cao (khoảng 900°C) để tạo ra sản phẩm có độ bền cơ, hóa, lý vượt trội. Quy trình chế tác phức tạp, đòi hỏi sự khéo léo và sáng tạo của nghệ nhân, bao gồm các bước chính sau:Chuẩn bị cốt kim loại: Cốt đồng thau được gia công, cắt gọt và tạo hình theo thiết kế. Đồng thau được ưa chuộng vì dễ gia công và tạo hình.Tráng men nền: Một lớp men lót (men trắng, dày khoảng 1mm) được phủ lên cốt kim loại để làm nền, giúp liên kết giữa cốt và lớp men màu bên ngoài.Vẽ họa tiết: Nghệ nhân sử dụng bút lông để vẽ các họa tiết trang trí bằng men màu lên lớp men lót. Các màu men được pha với nước theo tỷ lệ phù hợp để đảm bảo độ sắc nét và không bị bết.Nung sản phẩm: Sản phẩm được nung ở nhiệt độ cao để cố định men màu. Tùy theo kích thước, sản phẩm có thể được nung ở lò nhỏ, trung hoặc lớn.Hoàn thiện: Sau khi nung, sản phẩm được mài bóng bằng giấy ráp (từ 200 đến 400) để lộ rõ màu sắc và đạt độ mịn hoàn hảo.Ảnh: Pháp lam Huế là kỹ thuật vẽ nhiều lớp lên gốm Điểm đặc biệt của Pháp Lam Huế là kỹ thuật Họa pháp lam, cho phép nghệ nhân vẽ trực tiếp lên nền men, tạo nên những tác phẩm độc bản, không sản phẩm nào giống hệt nhau. Dù không đạt độ hoàn hảo về đường nét như Pháp Lam Trung Quốc, Pháp Lam Huế mang nét mộc mạc, ấm áp và đậm chất văn hóa Việt.Pháp Lam Huế không phải là một loại hình nghệ thuật bình dân mà được sử dụng chủ yếu trong hoàng cung và tầng lớp quan lại triều Nguyễn. Các sản phẩm Pháp Lam được ứng dụng trong ba lĩnh vực chính:Trang trí ngoại thất cung đìnhPháp Lam được sử dụng để trang trí các công trình kiến trúc uy nghi như Điện Thái Hòa, Hiển Lâm Các, điện Sùng Ân (lăng Minh Mạng), điện Hòa Khiêm (lăng Tự Đức), và điện Ngưng Hy (lăng Đồng Khánh). Các họa tiết Pháp Lam thường xuất hiện trên bờ nóc, bờ quyết, cổ diềm, hoặc nghi môn, với các chủ đề như:Rồng, phượng, mặt trời, hồ lô thái cực: Biểu tượng quyền uy và sự cao quý của hoàng đế.Hoa lá, chim muông, thơ văn chữ Hán: Tạo nên vẻ sinh động, thanh thoát cho các công trình kiến trúc trầm mặc.Bát bửu, tứ quý, nhất thi – nhất họa: Phản ánh triết lý Nho giáo và mỹ cảm cung đình.Màu sắc trên các mảng Pháp Lam ngoại thất thường rực rỡ, sử dụng các gam màu như đỏ, xanh lam, vàng chanh, hồng phấn, tím, tạo điểm nhấn tươi sáng trên nền kiến trúc cổ kính.Ảnh: Ô pháp lam trên dải cổ diêm của điện Thái HòaTrang trí nội thất và đồ tế tựPháp Lam được dùng để trang trí các vật dụng trong cung đình như lư trầm, bát hương, quả bồng, bình hoa, hoặc các bức hoành phi, câu đối. Các họa tiết phổ biến bao gồm tứ linh (long, lân, quy, phụng), bát bửu, hoa lá, và thơ văn chữ Hán. Những sản phẩm này không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn thể hiện sự uy nghiêm và trang trọng trong các nghi lễ cung đình.Đồ gia dụng và lưu niệmPháp Lam còn được ứng dụng trong các vật dụng sinh hoạt như bát, đĩa, khay trà, cơi trầu, hoặc hộp đựng trang sức. Dù không phổ biến trong dân gian, các vật dụng này là biểu tượng của sự xa hoa và tinh tế trong đời sống hoàng cung.Ảnh: Nghệ thuật Pháp lam trong trang trí đồ dùng So với Pháp Lam Trung Quốc, Pháp Lam Huế mang những đặc trưng riêng, không rập khuôn theo các phong cách Minh – Thanh:Kỹ thuật Họa pháp lam: Vẽ trực tiếp lên nền men, tạo nên các tác phẩm độc bản, mang dấu ấn cá nhân của nghệ nhân.Họa tiết đậm chất Việt: Các họa tiết như lưỡng long chầu nguyệt, hoa lá hóa rồng, hoặc rùa đội bát quái được cách điệu theo phong cách Việt Nam, khác với rồng Trung Quốc có sừng và vảy đặc trưng.Màu sắc tươi sáng, bền bỉ: Các gam màu như đỏ, xanh lam, vàng, tím không chỉ rực rỡ mà còn có khả năng chống chịu thời tiết khắc nghiệt, giữ được vẻ đẹp qua hàng thế kỷ.Ảnh: Pháp lam Huế có những đặc trưng riêng Pháp Lam Huế không chỉ là một loại hình mỹ thuật trang trí mà còn là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa giữa Việt Nam và thế giới. Các sản phẩm Pháp Lam thể hiện sự sáng tạo và tài hoa của nghệ nhân Việt, đồng thời phản ánh triết lý Nho giáo, tư tưởng vũ trụ, và mỹ cảm cung đình. Với sự hiện diện trên các công trình kiến trúc và vật dụng cung đình, Pháp Lam đã góp phần đưa quần thể di tích Cố đô Huế trở thành Di sản Văn hóa Thế giới.Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế hiện lưu giữ nhiều hiện vật Pháp Lam quý giá, bao gồm các vật dụng như lư hương, bình hoa, và đĩa trang trí, là minh chứng cho sự phong phú và giá trị của nghệ thuật này.Nghệ thuật Pháp Lam Huế chỉ tồn tại trong khoảng hơn 60 năm (1827–1888), đạt đỉnh cao dưới các triều Minh Mạng, Thiệu Trị, và Tự Đức. Tuy nhiên, sau giai đoạn “tứ nguyệt tam vương” (1883–1885), do chiến tranh, kinh tế suy thoái, và sự thiếu hụt nguyên liệu men màu nhập khẩu, kỹ thuật chế tác Pháp Lam dần thất truyền. Đến sau năm 1945, các hiện vật Pháp Lam còn lại rất ít, chủ yếu trong các phủ đệ và dinh thự hoàng cung.Trong những năm gần đây, nhiều nhà nghiên cứu và nghệ nhân đã nỗ lực khôi phục nghệ thuật Pháp Lam Huế, nổi bật trong số đó là nhà nghiên cứu Đỗ Hữu Triết. Với gần 10 năm nghiên cứu, ông đã thành công trong việc phục dựng kỹ thuật Pháp Lam và mở xưởng sản xuất tại Công ty TNHH Thái Hưng (Huế). Các sản phẩm phục dựng không chỉ được sử dụng để trùng tu di tích mà còn phát triển thành các mặt hàng lưu niệm như tranh treo tường, đèn trang trí, bình, lọ, và trang sức.Những sản phẩm Pháp Lam hiện đại kế thừa các chủ đề truyền thống như rồng, phượng, hoa lá, đồng thời kết hợp các motif mới như cảnh sinh hoạt, lao động, và kiến trúc Huế, giúp nghệ thuật này trở nên gần gũi hơn với công chúng. Pháp Lam Huế cũng đã được vinh danh tại Festival Làng nghề Truyền thống Huế 2009, đánh dấu sự hồi sinh của một di sản quý giá.Để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của Pháp Lam Huế, du khách có thể ghé thăm các địa điểm sau:Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế: Nơi lưu giữ bộ sưu tập Pháp Lam phong phú nhất, với các hiện vật như lư hương, bình hoa, và đĩa trang trí.Đại Nội Huế: Các công trình như Điện Thái Hòa, Hiển Lâm Các, và cầu Trung Đạo có nhiều mảng Pháp Lam trang trí ngoại thất.Lăng tẩm triều Nguyễn: Đặc biệt là lăng Khải Định, nơi nghệ thuật Pháp Lam được ứng dụng độc đáo, kết hợp với phong cách kiến trúc Đông – Tây.Các xưởng chế tác hiện đại: Du khách có thể tham gia các tour trải nghiệm tại xưởng của nhà nghiên cứu Đỗ Hữu Triết để tự tay tạo ra các sản phẩm Pháp Lam đơn giản, góp phần quảng bá văn hóa Huế.Ảnh: Cầu Trung Đạo được trang trí bằng các ô Pháp lamNghệ thuật Pháp Lam Huế không chỉ là di sản văn hóa quý báu mà còn là minh chứng sống động cho tài hoa, óc sáng tạo của các nghệ nhân Việt dưới triều Nguyễn. Với kỹ thuật chế tác tinh xảo, sắc men rực rỡ và họa tiết mang đậm hồn Việt, Pháp Lam đã góp phần khắc họa nên vẻ đẹp vàng son của Cố đô Huế. Dù từng chìm vào quên lãng, những nỗ lực phục hồi gần đây đã thổi luồng sinh khí mới, mở ra cơ hội đưa Pháp Lam vươn tầm thế giới. Nếu bạn muốn tận mắt chiêm ngưỡng và tìm hiểu sâu hơn về loại hình mỹ nghệ cung đình độc đáo này, tour du lịch Huế của Sovaba Travel sẽ đưa bạn đến những không gian trưng bày và làng nghề, để cảm nhận trọn vẹn tinh hoa Pháp Lam trong lòng di sản.