Vì sao gọi Làng cổ Bích La là “lò sinh quan, nôi sinh sĩ tử”

Làng Bích La được khai phá từ năm 1527 bởi Phó tướng Lê Mậu Doãn, một danh tướng từ Hoan Châu (Nghệ An), dưới triều vua Lê. Ban đầu, làng mang tên Hoa An, sau đổi thành Hoa La dưới thời Tây Sơn, và đến thời vua Thiệu Trị thì được đặt tên là Bích La, như ngày nay. Làng hiện thuộc ba xã Triệu Tài, Triệu Long và Triệu Đông, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị.

Địa thế của Bích La được xem là một yếu tố quan trọng góp phần tạo nên danh tiếng “địa linh nhân kiệt”. Nằm bên dòng sông Thạch Hãn, nhánh sông An Mô chảy qua làng như một long mạch, được người dân gọi là “cửu tuyền long mạch”. Phía bắc làng là ngọn núi Cửa Rào xanh tươi, tạo nên một không gian phong thủy hài hòa, với sông núi bao bọc, mang lại sự thịnh vượng và hiền tài cho vùng đất này. Theo phong thủy, địa thế này không chỉ mang lại sự trù phú mà còn nuôi dưỡng tinh thần học hỏi và trí tuệ của con người nơi đây.

Bích La được biết đến như một “lò sinh quan, nôi sinh sĩ tử” nhờ truyền thống khoa bảng rực rỡ kéo dài qua nhiều thế kỷ. Từ thời Lê sơ đến triều Nguyễn, làng đã sản sinh ra nhiều nhân tài đỗ đạt cao trong các kỳ thi Hương, thi Hội, và thi Đình. Nổi bật trong số đó là:

• Lê Cảnh Diệu và Lê Cảnh Phiên: Hai vị tiến sĩ đầu tiên của làng, được lập miếu thờ ngay tại Bích La, là biểu tượng cho tinh thần hiếu học của vùng đất này.
• Lê Bá Thoại: Tiến sĩ dưới triều Tự Đức, giữ chức Tham tri Bộ Lại, nổi tiếng với sự ngay thẳng và dám vạch tội gian thần.
• Lê Trinh: Phó bảng triều Tự Đức, từng đi sứ Trung Quốc và được vua nhà Thanh ban tặng áo mũ tiến sĩ với danh hiệu “Lưỡng quốc tham mưu”.

Ngoài ra, làng còn có nhiều cử nhân, tú tài, và các danh nhân khác như Lê Đăng Doanh, một vị quan văn võ song toàn dưới triều Nguyễn, từng làm Chánh chủ khảo nhiều kỳ thi Hương và được vua Thiệu Trị phong làm Hiệp Biện Đại học sĩ. Ông nổi tiếng với việc dâng sớ xin miễn thuế cho dân Quảng Trị trong thời kỳ đói kém, thể hiện tinh thần “phò nước giúp dân”.

Đến thời hiện đại, truyền thống hiếu học vẫn được duy trì. Nhiều con em Bích La đã đạt được những thành tựu học thuật đáng kể, như Tiến sĩ toán học Lê Bá Long, Tiến sĩ sinh học Lê Thị Diệu Muội (con gái Tổng Bí thư Lê Duẩn), và Tiến sĩ hóa học Nguyễn Tử. 

Dòng họ Lê tại Bích La, gồm bốn nhánh Lê Mậu, Lê Cảnh, Lê Văn, và Lê Bá, là một trong những nhân tố chính làm nên danh tiếng “nôi sinh sĩ tử”. Các nhánh họ này đã sản sinh ra nhiều danh nhân, từ quan chức triều đình đến các nhà cách mạng, như:

• Lê Mậu Hiến: Người đứng đầu phong trào đòi dân sinh, dân chủ, giảm sưu thuế trong thời kỳ chống Pháp.
• Lê Văn Nhuận (Tổng Bí thư Lê Duẩn): Một trong những lãnh đạo xuất sắc của cách mạng Việt Nam, sinh ra tại Bích La, thuộc nhánh Lê Văn.
• Lê Bá Đảng: Danh họa nổi tiếng, làm rạng danh dòng họ Lê Bá trên trường quốc tế.

Hằng năm, vào dịp lễ chạp mộ và cúng tổ tiên, các dòng họ tại Bích La tổ chức phong trào khuyến học, khuyến tài, tạo động lực cho con cháu noi gương cha ông. Đây không chỉ là một truyền thống văn hóa mà còn là cách để giữ gìn và phát huy tinh thần hiếu học của làng.

Bích La không chỉ nổi tiếng với truyền thống khoa bảng mà còn là một vùng đất giàu giá trị văn hóa và lịch sử. Quần thể di tích lịch sử văn hóa của làng được tập trung quanh ngôi đình làng, bao gồm:

• Miếu thờ Phó tướng Doãn Lộc Hầu: Người khai phá làng Bích La, được thờ như một vị thần bảo hộ.
• Miếu thờ hai tiến sĩ tiên khởi: Lê Cảnh Diệu và Lê Cảnh Phiên, biểu tượng của sự học.
• Chợ đình Bích La: Một trong những chợ phiên đầu năm độc đáo nhất Việt Nam, nơi không chỉ diễn ra hoạt động mua bán mà còn là không gian giao duyên, kết nối cộng đồng. Chợ tan sớm trước 6 giờ sáng, mang nét văn hóa đặc trưng của làng.

Những di tích này không chỉ là nơi lưu giữ lịch sử mà còn là nguồn cảm hứng cho các thế hệ con em Bích La phấn đấu học tập và cống hiến. Tinh thần “phò nước giúp dân” được khắc sâu trong các giá trị văn hóa, từ câu đối tại miếu thờ đến những câu chuyện truyền miệng về các danh nhân.

Cụm từ “lò sinh quan, nôi sinh sĩ tử” không chỉ đơn thuần là lời ca ngợi mà còn là sự công nhận cho những giá trị lịch sử, văn hóa, và con người của Bích La. Danh xưng này xuất phát từ:

• Truyền thống khoa bảng lâu đời: Với hàng loạt tiến sĩ, cử nhân, tú tài qua các triều đại, Bích La đã trở thành biểu tượng của sự học.
• Địa thế phong thủy đặc biệt: Sông núi hài hòa, long mạch trù phú, tạo điều kiện cho sự phát triển của nhân tài.
• Văn hóa khuyến học: Từ các dòng họ đến cộng đồng làng xã, tinh thần học tập luôn được đề cao và duy trì qua các thế hệ.
• Những danh nhân tiêu biểu: Từ các quan đại thần triều Nguyễn đến các nhà cách mạng và trí thức hiện đại, Bích La đã sản sinh ra nhiều nhân vật xuất sắc, góp phần vào sự phát triển của đất nước.

Câu đối tại cổng miếu thờ của làng, được cụ Lê Cảnh Đốc, một lão làng trên 80 tuổi, đọc cho các nhà nghiên cứu, là minh chứng rõ nét cho tinh thần này: “Đời sinh hào kiệt khi nào cũng có”. Câu nói này không chỉ khẳng định sự xuất hiện liên tục của các nhân tài mà còn thể hiện niềm tự hào của người dân Bích La về mảnh đất của mình.

Ngày nay, Làng cổ Bích La vẫn giữ được nét đẹp truyền thống với những giá trị văn hóa và lịch sử được bảo tồn cẩn thận. Chợ đình Bích La, các di tích lịch sử, và phong trào khuyến học tiếp tục là những điểm nhấn thu hút du khách và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Với sự phát triển của du lịch văn hóa, Bích La đang dần trở thành một điểm đến không chỉ để khám phá lịch sử mà còn để cảm nhận tinh thần hiếu học và sự gắn kết cộng đồng.

Nếu bạn có cơ hội du lịch Quảng Trị, đừng quên dừng chân tại Bích La để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của một ngôi làng cổ, nơi mà mỗi góc đình, con sông, hay câu chuyện đều mang đậm dấu ấn của “lò sinh quan, nôi sinh sĩ tử”.