Lịch sử nhà thờ Phát Diệm: Công trình đá hơn 130 năm tuổi tại Ninh Bình

Quần thể Nhà thờ Phát Diệm, hay còn gọi là Nhà thờ Chính tòa Phát Diệm, nằm cách trung tâm thành phố Ninh Bình khoảng 28km về phía Nam.

• Vị trí: Thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình.
• Quy mô: Quần thể rộng lớn với diện tích 22ha, dài 243m và rộng 117m.
• Danh hiệu: Được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia vào năm 1988 và hiện là một trong những nhà thờ cổ nhất tại Việt Nam.

Nét độc đáo nhất của Phát Diệm chính là phong cách kiến trúc: công trình được xây dựng hoàn toàn bằng đá và gỗ quý nhưng lại mang dáng dấp của đình, đền, chùa và cung điện truyền thống Việt Nam. Đây là sự kết hợp sáng tạo, tinh tế giữa kiến trúc Công giáo và văn hóa Phật giáo, tạo nên một công trình có "thiết kế lạ lùng" và ấn tượng.

Lịch sử Nhà thờ Phát Diệm gắn liền với một nhân vật quan trọng: Linh mục Phêrô Trần Lục (thường gọi là Cụ Sáu, 1825 - 1899), người chủ trì và kiến trúc sư của công trình.

Công trình kéo dài gần 30 năm

Sau thời gian dài nghiên cứu và khảo sát địa thế vùng đất Ninh Bình, Linh mục Trần Lục đã chọn nơi đây để xây dựng ngôi thánh đường.

• 1865: Bắt đầu tìm kiếm và chuẩn bị nguyên vật liệu.
• 1875: Chính thức khởi công xây dựng.
• 1898 – 1899: Cơ bản hoàn thành và đi vào hoạt động.

Tổng cộng, công trình đồ sộ này đã phải mất tới hơn 23 năm để hoàn thiện về mặt cơ bản, và kéo dài đến 34 năm cho toàn bộ hạng mục trong quần thể.

Thử thách vận chuyển vật liệu

Quá trình xây dựng là một kỳ công khi phải vận chuyển hàng ngàn tấn vật liệu từ xa về nơi đây, chủ yếu bằng đường bộ và đường thủy.

• Đá: Hàng ngàn tấn đá, có phiến nặng tới 20 tấn, được vận chuyển.
• Gỗ: Hàng trăm cây cột gỗ lim quý, trong đó có cây cột dài tới 12m, đường kính 2,4m và nặng 7 tấn, được đưa về từ Thanh Hoá, Nghệ An và các tỉnh lân cận.

Tất cả đã minh chứng cho tầm nhìn, ý chí sắt đá của Linh mục Phêrô Trần Lục và sức lao động phi thường của người thợ Việt, làm nên một kỳ tích kiến trúc kéo dài gần 30 năm giữa lòng Ninh Bình.

Quần thể nhà thờ Phát Diệm được xây dựng theo mô hình chữ “Vương”, bao gồm nhiều hạng mục được bố trí hài hòa: ao hồ, Phương Đình (Tháp Chuông), Nhà thờ Lớn, bốn nhà thờ bên, ba hang đá nhân tạo và Nhà thờ Đá.

Phương Đình (Tháp Chuông) – Kiệt tác đá xanh

Phương Đình là công trình đầu tiên và được coi là kiệt tác kiến trúc của Phát Diệm. Với tên gọi mang ý nghĩa nhà vuông có hình dạng như đình làng, nó thể hiện rõ sự dung hòa văn hóa Á Đông.

Nhà thờ Lớn – Trung tâm của quần thể

Nằm ở vị trí trung tâm, Nhà thờ Lớn có chiều dài 74m và rộng 21m.

• Kiến trúc: Mái xây dựng theo kiểu mái chồng diêm (hai tầng mái) với 5 lối vào. Mái lợp ngói mũi hài truyền thống, đầu cong nhọn, đậm nét kiến trúc Đông Dương.
• Nội thất: Gian chính là Thánh đường với bàn thờ lớn làm từ đá nguyên khối. Mặt trước và mặt sau được chạm khắc hoa văn đặc trưng cho tứ quý (tùng, mai, cúc, trúc) và các mô típ Á Đông quen thuộc như Long - Ly - Quy - Phượng.
• Chất liệu: Toàn bộ phần mộc, nội thất và cột được làm bằng gỗ lim thân lớn, đồ thờ bằng gỗ được sơn son thếp vàng theo lối gian thờ truyền thống.

Nhà thờ Đá (Trái tim Đức Mẹ) – Độc nhất vô nhị

Nhà thờ Đá, còn gọi là Nhà thờ Trái tim Đức Mẹ, là một trong năm nhà thờ nhỏ và là công trình được xây dựng đầu tiên.

• Cấu tạo: Hầu hết các hạng mục bên trong như cột, xà, tường, nền, tháp, chấn song... đều được làm bằng đá nguyên khối.
• Kích thước: Dài 15,3m, rộng 8,5m.
• Nét đẹp: Bên trong nhà thờ gây ấn tượng với các bức phù điêu và chạm khắc tinh xảo, thể hiện sự pha trộn tinh tế giữa Tây Âu và chùa đình Việt Nam.

Nhà thờ Phát Diệm không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị tâm linh sâu sắc mà còn là một bảo tàng kiến trúc sống hiếm hoi, nơi thời gian dường như ngưng đọng trên từng phiến đá, thớ gỗ. Qua bàn tay tài hoa và tầm nhìn vượt thời đại của Linh mục Phêrô Trần Lục cùng sự kiên trì của hàng ngàn người thợ, công trình đã vượt qua thách thức về vật liệu và địa lý, sừng sững trở thành biểu tượng cho sự giao thoa văn hóa mỹ mãn.

Với hơn 130 năm tuổi, Phát Diệm là minh chứng hùng hồn cho tinh thần sáng tạo không ngừng nghỉ, nơi kiến trúc Công giáo Tây phương được "Việt hóa" một cách nhuần nhuyễn, mang đậm hồn cốt của đình, chùa truyền thống. Quần thể Phát Diệm, từ Phương Đình uy nghiêm đến Nhà thờ Đá độc đáo, không chỉ là niềm tự hào của người dân Ninh Bình mà còn là một di sản vô giá của quốc gia, mời gọi du khách thập phương đến chiêm ngưỡng, cảm nhận và lắng nghe câu chuyện lịch sử trầm mặc được kể lại bằng ngôn ngữ của đá và gỗ.