Lịch sử Quảng Bình là một hành trình đặc biệt, gắn liền với vị trí chiến lược ở miền Trung Việt Nam và vai trò quan trọng trong tiến trình dựng nước và giữ nước. Dù là một tỉnh không có bề dày lịch sử hàng thiên niên kỷ như một số vùng đất khác, nhưng Quảng Bình lại nổi bật bởi dấu ấn văn hóa, tinh thần quật cường và những bước phát triển bền bỉ qua các thời kỳ. Từ thời chúa Nguyễn, qua các cuộc kháng chiến, cho đến thời kỳ đổi mới và hội nhập, mảnh đất này đã không ngừng vươn lên, khẳng định vai trò ngày càng quan trọng trong bản đồ kinh tế – xã hội của cả nước.
Ảnh: Tuyến đường ven Nhật Lệ ngày xưa
1. Quảng Bình thời Tiền Sử: Cái nôi văn hóa hòa bình
Quảng Bình là một trong những vùng đất sớm xuất hiện dấu tích của con người từ thời kỳ đồ đá. Các cuộc khai quật khảo cổ tại các hang động phía Tây Quảng Bình, do nhà khảo cổ học người Pháp Madeleine Colani thực hiện vào năm 1926, đã phát hiện nhiều di vật thuộc văn hóa Hòa Bình. Những hiện vật như bình gốm, công cụ lao động, và sành sứ chứng minh rằng con người đã sinh sống tại đây từ hàng ngàn năm trước.
Ngoài ra, các di chỉ khảo cổ thuộc văn hóa Bàu Tró và văn hóa Đông Sơn ở phía Bắc, cùng sự giao thoa với văn hóa Sa Huỳnh và Chăm Pa ở phía Nam, đã làm phong phú thêm truyền thống văn hóa của Quảng Bình. Đây là nền tảng cho sự phát triển các loại hình văn hóa - du lịch độc đáo sau này.
2. Thời kỳ Văn Lang và Bắc Thuộc
Theo các thư tịch cổ như Đại Nam Nhất Thống Chí và Thủy Kinh Chú, Quảng Bình thời kỳ nhà nước Văn Lang thuộc bộ Việt Thường, một trong 15 bộ của nước Văn Lang do các vua Hùng sáng lập. Đây là vùng đất cực nam của quốc gia sơ khai này, thể hiện vai trò quan trọng trong việc giao lưu văn hóa và chống ngoại xâm.
Trong thời kỳ Bắc thuộc, Quảng Bình nằm trong các quận Tượng Lâm và Nhật Nam dưới sự đô hộ của các triều đại phong kiến Trung Quốc. Đến năm 192, khi nhà Đông Hán suy yếu, vùng đất này trở thành một phần của vương quốc Lâm Ấp, tiền thân của Chăm Pa. Năm 758, Lâm Ấp đổi tên thành Chiêm Thành, và Quảng Bình thuộc hai châu Bố Chính và Địa Lý.
Ảnh: Thời kỳ Văn Lang
3. Quảng Bình trong thời đại Phong Kiến Việt Nam
Trong dòng chảy lịch sử dân tộc, Quảng Bình giữ một vị trí địa lý và chiến lược đặc biệt, từng là vùng đất quan trọng trong các giai đoạn phát triển của đất nước dưới thời phong kiến Việt Nam.
Thuộc Đại Việt
Sau chiến tranh Việt - Chiêm năm 1069, danh tướng Lý Thường Kiệt đã đưa Quảng Bình chính thức trở về với lãnh thổ Đại Việt, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử vùng đất này. Dưới triều Lê Thánh Tông (1460–1497), chính sách chiêu dụ khai khẩn được triển khai, giúp các làng xã ở Tân Bình và Bố Chính phát triển mạnh mẽ. Năm 1469, phủ Tân Bình được chia thành hai huyện Lệ Thủy và Khang Lộc, cùng hai châu Minh Linh và Bố Chính.
Thời Trịnh - Nguyễn Phân Tranh
Trong giai đoạn Trịnh - Nguyễn phân tranh (thế kỷ 16–18), Quảng Bình trở thành vùng đất biên giới với sông Gianh là ranh giới chia cắt hai thế lực. Thành Đồng Hới và Lũy Thầy, được xây dựng bởi chúa Nguyễn, đóng vai trò như tiền đồn quân sự kiên cố. Quảng Bình Quan, một công trình quân sự trọng yếu, đã chứng kiến nhiều trận đánh ác liệt giữa quân Trịnh và quân Nguyễn, trở thành “vị chứng nhân lịch sử” của thời kỳ nội chiến đau thương. Năm 1832, dưới triều vua Minh Mạng, vùng đất Bố Chính chính thức được đổi tên thành tỉnh Quảng Bình, đánh dấu sự ổn định về hành chính với hai phủ Quảng Ninh và Quảng Trạch, cùng sáu huyện.
Những dấu ấn lịch sử để lại trong thời kỳ phong kiến không chỉ khẳng định vai trò của Quảng Bình trên bản đồ chính trị và quân sự, mà còn góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc nơi đây.
Ảnh: Quảng Bình Quan vào những năm 1937-1938
4. Thời kỳ thuộc Pháp và kháng chiến
Trong thời kỳ thuộc Pháp (1858–1945), Quảng Bình là một trong những cái nôi của các phong trào yêu nước. Sau phong trào Cần Vương, tỉnh Quảng Bình được tái cấu trúc hành chính với hai phủ Quảng Ninh, Quảng Trạch và ba huyện Lệ Thủy, Bố Trạch, Tuyên Hóa. Đồng Hới trở thành tỉnh lỵ, trung tâm chính trị và văn hóa.
Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, Quảng Bình là tuyến đầu của hậu phương miền Bắc, đồng thời là hậu phương trực tiếp của tiền tuyến miền Nam. Những phong trào như “Xe chưa qua, nhà không tiếc” và hình ảnh các anh hùng như Mẹ Suốt, Quách Xuân Kỳ, hay Trương Pháp đã trở thành biểu tượng của ý chí kiên cường.
Ảnh: Mẹ Nguyễn Thị Suốt và đại tướng Võ Nguyên Giáp
Từ năm 1975 đến 1989, Quảng Bình được sáp nhập vào tỉnh Bình Trị Thiên. Đến năm 1989, tỉnh Quảng Bình được tái lập, đánh dấu một giai đoạn phát triển mới.
5. Quảng Bình ngày nay
Bước sang thời kỳ hiện đại, Quảng Bình không ngừng vươn mình đổi mới, trở thành một trong những điểm sáng về phát triển du lịch, kinh tế và văn hóa của khu vực Bắc Trung Bộ.
Phát triển kinh tế và du lịch
Hiện nay, Quảng Bình là một trong những điểm đến du lịch hàng đầu Việt Nam, nhờ sở hữu Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, di sản thiên nhiên thế giới được UNESCO công nhận. Các hang động nổi tiếng như Sơn Đoòng, Động Thiên Đường, và Hang Én đã thu hút hàng triệu du khách trong và ngoài nước. Ngoài ra, bãi biển Nhật Lệ, Đá Nhảy, và cồn cát Quang Phú cũng góp phần làm nên thương hiệu du lịch Quảng Bình.
Ảnh: Hang Sơn Đoòng
Bên cạnh du lịch, Quảng Bình còn phát triển các ngành kinh tế khác như cảng biển, logistics, và năng lượng tái tạo. Với bờ biển dài hơn 116 km và các cảng như Hòn La, Gianh, tỉnh có tiềm năng lớn trong thương mại quốc tế.
Sáp nhập hành chính
Năm 2025, đề án sáp nhập Quảng Bình và Quảng Trị thành một tỉnh mới mang tên Quảng Trị, với trung tâm hành chính đặt tại Đồng Hới, đã được đề xuất. Sự sáp nhập này hứa hẹn tạo ra không gian phát triển lớn hơn, khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch, năng lượng, và logistics, đồng thời nâng cao vị thế của vùng Bắc Trung Bộ.
Ảnh: Quảng Bình và tiềm năng du lịch
Lịch sử Quảng Bình là một bản hùng ca ghi dấu những thăng trầm, từ thời kỳ tiền sử, Bắc thuộc, đến các cuộc kháng chiến và giai đoạn phát triển hiện đại. Với di sản văn hóa phong phú, thiên nhiên kỳ vĩ, và tinh thần kiên cường của con người, Quảng Bình đang vươn mình trở thành một điểm sáng trên bản đồ Việt Nam. Quá trình phát triển của Quảng Bình là minh chứng rõ nét cho sự kiên cường và khát vọng vươn lên của con người nơi đây. Dù từng là vùng đất chịu nhiều thiên tai, chiến tranh và khó khăn, Quảng Bình vẫn giữ được những giá trị văn hóa – lịch sử đặc sắc, đồng thời chuyển mình mạnh mẽ để hội nhập và phát triển. Tìm hiểu lịch sử Quảng Bình không chỉ giúp chúng ta thêm tự hào về truyền thống dân tộc mà còn mở ra góc nhìn sâu sắc về tiềm năng và tương lai tươi sáng của vùng đất này.
