Nghề sơn mài ở Huế bắt nguồn từ những làng nghề cổ kính như Triều Sơn, Địa Linh và đặc biệt là Tiên Nộn – nơi được xem như cái nôi lưu giữ tinh hoa của nghệ thuật này. Theo các tư liệu lịch sử, sơn mài đã hiện diện từ thời phong kiến và giữ vai trò quan trọng trong việc trang trí cung điện, lăng tẩm và đền chùa. Đặc biệt, dưới triều vua Khải Định, các nghệ nhân Tiên Nộn từng được giao trọng trách phục chế sơn son thếp vàng tại Đại Nội Huế, khẳng định uy tín và vị thế hàng đầu của làng nghề. Trải qua bao thăng trầm, Tiên Nộn vẫn là nơi mà tinh hoa sơn mài được cha truyền con nối, gìn giữ và phát huy qua nhiều thế hệ.Ảnh: Làng Tiên Nộn - làng sơn mài cổ kính ở Huế Không chỉ dừng lại ở một nghề thủ công, sơn mài Huế đã vươn mình trở thành một loại hình nghệ thuật độc đáo. Từ kỹ thuật dân gian, sơn mài dần phát triển thành mỹ nghệ cao cấp, góp phần định hình bản sắc văn hóa và đưa tên tuổi Việt Nam ra thế giới. Huế chính là một trong những trung tâm quan trọng nhất của nghệ thuật này, đóng vai trò lớn trong việc quảng bá sơn mài Việt Nam. Đặc biệt, năm 2016, Việt Nam đã đề xuất UNESCO công nhận “Nghệ thuật sơn mài” là di sản văn hóa phi vật thể. Tại Tiên Nộn, nghề không chỉ gắn liền với truyền thống, mà còn hòa nhập vào nhịp sống hiện đại qua việc khai thác nguyên liệu địa phương, sáng tạo sản phẩm phục vụ du lịch và xuất khẩu, góp phần lan tỏa vẻ đẹp của sơn mài Huế đến bạn bè quốc tế.Quy trình làm sơn mài Tiên Nộn là sự kết hợp tinh tế giữa kỹ thuật truyền thống và sự kiên nhẫn bền bỉ của người nghệ nhân. Một sản phẩm hoàn chỉnh thường mất từ vài tháng đến cả năm, bởi mỗi công đoạn đều đòi hỏi độ tỉ mỉ tuyệt đối.Chuẩn bị nguyên liệuNguyên liệu chủ đạo là nhựa sơn từ cây sơn (Rhus succedanea), được khai thác ở vùng núi quanh Huế. Sau khi lấy về, nhựa được để lắng trong thùng gỗ hoặc tre trong nhiều tháng và phân thành ba lớp: lớp trên gọi là dọi nhất (không dùng), lớp giữa là dọi nhì (dùng làm sơn sống), và lớp dưới là dọi tam (dùng làm sơn then). Ngoài ra, các thành phần khác như dầu trẩu, dầu trám, nhựa thông, son đỏ từ khoáng chất, vàng bạc lá cũng được sử dụng để tạo sắc màu và độ bền.Để tạo sơn cánh gián – màu nâu huyền đặc trưng, nghệ nhân phải kiên trì đánh sơn trong chậu gỗ bằng mỏ vầy liên tục 48 giờ, sau đó trộn với nhựa thông tươi. Sơn đen (sơn then) lại được chế bằng cách phối hợp giữa sơn sống và bột than mịn.Ảnh: Sơn đạt tiêu chuẩn khi có được màu cánh gián Làm vóc (cốt gỗ)Vóc là nền tảng của sản phẩm sơn mài, thường làm từ gỗ mít hoặc gỗ xoan – loại gỗ nhẹ, dễ tạo hình. Gỗ sau khi ngâm nước chống mối mọt sẽ được phơi khô, rồi tiến hành phủ lớp hom (hỗn hợp sơn sống với đất sét hoặc vôi sống). Mỗi lớp phải được để khô tự nhiên trước khi tiếp tục, và sau nhiều lần phủ, sản phẩm được mài nước để đạt độ phẳng mịn. Với những sản phẩm cao cấp, riêng giai đoạn làm vóc có thể kéo dài tới hai tháng.Sơn phủ và trang tríKhi vóc đã hoàn thiện, nghệ nhân tiến hành phủ sơn sống, mài và lặp lại nhiều lần để tạo độ bóng sâu. Công đoạn trang trí chính là linh hồn của tác phẩm: thếp vàng, thếp bạc, vẽ họa tiết, hoặc đắp nổi. Cuối cùng, sản phẩm được đánh bóng thủ công bằng than củi hoặc cật tre, làm lộ ra lớp màu ẩn hiện, tạo chiều sâu óng ánh, dấu ấn đặc trưng chỉ có ở sơn mài.Không chỉ là kỹ thuật, quy trình này còn phụ thuộc nhiều vào thời tiết và độ ẩm. Người nghệ nhân phải am hiểu tự nhiên, bởi chỉ trong điều kiện độ ẩm phù hợp, sơn mới khô đều và đạt được độ bền vững theo thời gian.Ảnh: Sơn son thếp vàng ở Đại Nội Huế Sản phẩm sơn mài Tiên Nộn đa dạng, từ đồ dùng hàng ngày đến tác phẩm nghệ thuật. Chúng được chia thành ba loại chính:Sơn quang: Sản phẩm bóng loáng với màu cơ bản như cánh gián đen và đỏ son, thường dùng cho hộp đựng, khay trà.Sơn son thếp vàng: Kết hợp thếp vàng bạc, tạo họa tiết lộng lẫy, phổ biến trong trang trí đền chùa hoặc đồ lưu niệm như tranh phong cảnh Huế.Sơn mài đắp nổi: Kỹ thuật nâng cao, với họa tiết nổi bật, thường thấy ở bình hoa hoặc tượng trang trí.Gam màu cổ truyền bao gồm đen, đỏ, vàng, bạc, sau này bổ sung xanh, xám, trắng vỏ trứng, hồng vỏ cua từ vỏ trai ốc. Những sản phẩm này không chỉ bền vững (chống nước, mối mọt) mà còn mang giá trị thẩm mỹ cao, phù hợp làm quà tặng hoặc sưu tầm.Ảnh: Những đồ vật với nghệ thuật sơn mài Tiên Nộn mang giá trị thẩm mỹ cao Nghề sơn mài Tiên Nộn không chỉ là nguồn sống mà còn là di sản văn hóa của Huế. Làng nghề góp phần lưu giữ tinh hoa nghề Việt, kết nối với các làng lân cận như làng hoa giấy Thanh Tiên hay tranh làng Sình. Du khách đến đây có thể tham quan xưởng, học cách làm sơn mài, hoặc mua sản phẩm trực tiếp từ nghệ nhân.Với vị trí gần sông Hương và bến đò Tiên Nộn, làng nghề trở thành điểm dừng chân lý tưởng trong các tour du lịch Huế. Nhiều hoạt động như đạp xe qua cánh đồng, lên thuyền khám phá phố cổ Bao Vinh giúp du khách trải nghiệm văn hóa địa phương. Nếu bạn đang lên kế hoạch du lịch Huế, đừng bỏ lỡ cơ hội ghé thăm Tiên Nộn để tự tay chạm vào di sản sống động này