Tổng thể kiến trúc Thành cổ Quảng Trị qua lăng kính lịch sử và nghệ thuật

Thành cổ Quảng Trị nằm tại trung tâm thị xã Quảng Trị, tỉnh Quảng Trị, cách quốc lộ 1A khoảng 2 km về phía Đông và bên dòng sông Thạch Hãn hiền hòa. Được xây dựng từ thời vua Gia Long (1809) tại xã Thạch Hãn, ban đầu thành được đắp bằng đất. Đến năm 1837, dưới triều vua Minh Mạng, thành được xây lại bằng gạch, trở thành một công trình kiến trúc kiên cố với vai trò trung tâm hành chính và quân sự của tỉnh Quảng Trị.

Trong chiều dài lịch sử, Thành cổ Quảng Trị đặc biệt ghi dấu ấn với cuộc chiến 81 ngày đêm khốc liệt năm 1972, nơi hàng ngàn chiến sĩ đã anh dũng hy sinh để bảo vệ nền độc lập dân tộc. Máu xương của họ đã thấm đẫm từng viên gạch, từng tất đất nơi đây. Ngày nay, những gì còn sót lại của Thành cổ không chỉ là những bức tường rêu phong hay dấu tích chiến tranh, mà còn là biểu tượng thiêng liêng, nhắc nhở về một thời kỳ bi tráng của dân tộc. Di tích này trở thành điểm đến tâm linh và là nơi giáo dục truyền thống yêu nước sâu sắc cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.

Thành cổ Quảng Trị được thiết kế theo hình vuông, một đặc trưng của kiến trúc thành trì Việt Nam thời Nguyễn, kết hợp với phong cách Vauban, mô hình phòng thủ quân sự nổi tiếng của châu Âu thế kỷ 17-18. Chu vi tường thành khoảng 2.160 m, chiều cao trung bình 4,3 m, chân tường dày hơn 12 m và đỉnh tường dày khoảng 0,72 m.

• Hình vuông kiên cố: Hình vuông của thành không chỉ mang ý nghĩa thẩm mỹ mà còn tối ưu hóa khả năng phòng thủ. Bốn góc thành được bố trí bốn pháo đài nhô ra ngoài, cho phép kiểm soát toàn bộ các mặt thành và khu vực xung quanh, tăng cường khả năng quan sát và phản công.
• Vật liệu xây dựng: Tường thành được xây bằng gạch nung cỡ lớn, kết dính bằng hỗn hợp vôi, mật mía và các phụ gia dân gian, tạo nên độ bền vững vượt thời gian. Dù trải qua chiến tranh tàn khốc, một số đoạn tường vẫn giữ được dấu tích nguyên vẹn, minh chứng cho kỹ thuật xây dựng tinh xảo của người xưa.

Kiến trúc hình vuông kiên cố của Thành cổ Quảng Trị không chỉ thể hiện tư duy chiến lược và kỹ thuật xây dựng vượt thời đại, mà còn là minh chứng sống động cho sự giao thoa giữa bản sắc kiến trúc Việt và tinh hoa quân sự phương Tây, tạo nên một di sản bền vững qua hàng thế kỷ.

Hệ thống hào nước là một yếu tố quan trọng trong kiến trúc phòng thủ của Thành cổ Quảng Trị, góp phần bảo vệ thành khỏi các cuộc tấn công từ bên ngoài. Hào được đào xung quanh bốn mặt thành, với bờ ngoài thẳng và bờ trong chéo hình chữ V, tạo sự khác biệt về chiều rộng tại các vị trí.

• Kích thước và cấu trúc: Hào thành có chiều dài khoảng 250 m từ mép ngoài đến bờ sông Thạch Hãn, sâu 3,4 m. Một đường hói được đào từ góc đông bắc của thành nối với sông Thạch Hãn để thoát nước, đảm bảo hệ thống hào luôn đầy nước và duy trì khả năng phòng thủ.
• Vai trò phòng thủ: Hào nước không chỉ cản trở kẻ thù tiếp cận mà còn tạo ra một rào cản tự nhiên, kết hợp với các pháo đài và tường bắn để tăng cường khả năng bảo vệ.
• Tôn tạo hiện đại: Từ năm 1993, hệ thống hào được nạo vét và kè bằng đá cuội bazan, tạo cảnh quan xanh mát, điều hòa không khí và tăng tính thẩm mỹ cho di tích.

Hệ thống hào nước bao quanh Thành cổ Quảng Trị không chỉ là lớp phòng thủ chiến lược vững chắc của một công trình quân sự xưa, mà qua thời gian còn trở thành yếu tố cảnh quan hài hòa, gắn kết giữa quá khứ bi tráng và hiện tại thanh bình minh chứng cho khả năng thích ứng và trường tồn của di tích giữa lòng lịch sử.

Thành cổ Quảng Trị có bốn cổng chính nằm chính giữa bốn mặt thành, được đặt tên là Tiền (phía Nam), Hậu (phía Bắc), Tả (phía Tây) và Hữu (phía Đông). Mỗi cổng được xây dựng theo kiến trúc vòm cuốn đặc trưng, với chiều rộng khoảng 3,4 m, làm từ gạch và gỗ lim dày, bên trên là vọng lâu lợp ngói âm dương.

• Thiết kế kiến trúc: Các cổng thành được xây theo kỹ thuật “tứ trụ, chầu giữa, khuôn đúc”, với tầng dưới là chân đế và tầng trên là vọng lâu có mái cong, mang đậm phong cách kiến trúc truyền thống Việt Nam. Vọng lâu không chỉ phục vụ mục đích quan sát mà còn tạo điểm nhấn thẩm mỹ.
• Tình trạng sau chiến tranh: Sau cuộc chiến 81 ngày đêm năm 1972, hầu hết các cổng thành bị phá hủy, chỉ còn cổng Hữu tương đối nguyên vẹn. Từ thập niên 1990, các cổng được phục dựng dựa trên kiến trúc gốc, giữ gìn nét đẹp lịch sử.
• Cầu bắc qua hào: Trước mỗi cổng là một cây cầu vòm cuốn bắc qua hào thành, nối nội thành với bên ngoài. Dù bị bom đạn phá hủy, một số dấu tích cống vòm vẫn được giữ lại và phục hồi từ năm 1993.

Hệ thống bốn cổng thành của Thành cổ Quảng Trị không chỉ đóng vai trò giao thông và phòng thủ, mà còn là biểu tượng kiến trúc mang đậm bản sắc Việt, phản ánh rõ nét sự kết hợp giữa chức năng quân sự và nghệ thuật xây dựng truyền thống một phần không thể tách rời trong tổng thể không gian lịch sử linh thiêng của di tích này.

Bên trong Thành cổ Quảng Trị là hệ thống công trình phục vụ cả chức năng hành chính và quân sự, được bố trí theo quy hoạch chặt chẽ:

• Hành cung: Là công trình trọng yếu, nằm cách cổng Tiền khoảng 500 m, có chu vi 400 m, bao quanh bởi tường gạch dày. Đây là nơi ở và làm việc của các quan chức cấp cao.
• Các dinh thự hành chính: Bao gồm dinh Tuần phủ, Án sát, Bố chính, Lãnh binh, nhà Kiểm học, trại quân, kho thóc, ngục thất… Các công trình này được xây theo kiểu nhà rường thời Nguyễn, với khung gỗ chịu lực, mái ngói liệt và tường gạch hoặc ván gỗ.
• Lao xá (nhà lao): Nằm ở góc đông bắc, được xây từ thời Nguyễn và mở rộng dưới thời Pháp. Đây là nơi giam giữ các tù nhân chính trị, gắn với nhiều câu chuyện lịch sử đau thương nhưng kiên cường.

Những công trình bên trong nội thành không chỉ phản ánh một mô hình tổ chức hành chính – quân sự điển hình thời Nguyễn, mà còn ghi dấu những thăng trầm lịch sử của một thời kỳ đầy biến động. Qua từng nền móng, bức tường và cột gỗ còn sót lại, ta không chỉ thấy bóng dáng của một triều đại, mà còn cảm nhận được khí phách và sức sống bền bỉ của vùng đất anh hùng Quảng Trị.

Tại trung tâm Thành cổ Quảng Trị, một đài tưởng niệm được xây dựng như một ngôi mộ chung, tưởng nhớ hàng ngàn chiến sĩ đã hy sinh trong cuộc chiến 81 ngày đêm năm 1972. Đài được thiết kế theo triết lý âm dương, với các yếu tố mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc:

• Hình bát giác: Tượng trưng cho bát quái, với bốn lối bậc cấp đại diện cho tứ tượng và tầng dâng hương là lưỡng nghi.
• Cây thiên mệnh: Đỉnh đài có ngọn lửa tượng trưng cho ánh hào quang của cuộc chiến, cùng ba áng mây biểu thị tam tài (Thiên - Địa - Nhân). Ba bát cơm trên cây đèn thể hiện phong tục cúng cơm cho người đã khuất.
• Không gian tâm linh: Lòng ngôi mộ rỗng với hai trục đường giao nhau, tượng trưng cho sự hội tụ linh hồn các chiến sĩ từ tứ phương.

Đài tưởng niệm không chỉ là biểu tượng ghi nhớ công lao to lớn của các anh hùng liệt sĩ mà còn là không gian linh thiêng, kết nối quá khứ và hiện tại, giúp mỗi người đến thăm cảm nhận sâu sắc về sự hy sinh và tinh thần bất khuất của những người con đất Việt.

Sau chiến tranh, Thành cổ Quảng Trị bị tàn phá nặng nề, nhưng từ thập niên 1990, các công trình như cổng thành, hào nước và đài tưởng niệm đã được tôn tạo. Ngày nay, di tích này là một điểm đến không thể bỏ qua khi du lịch Quảng Trị, nơi du khách có thể:

• Tham quan các công trình kiến trúc cổ như cổng thành, hào nước, và hệ thống hầm ngầm.
• Tìm hiểu lịch sử qua bảo tàng Thành cổ và các hiện vật chiến tranh.
• Thắp hương tưởng niệm và thả hoa đăng trên sông Thạch Hãn để tri ân các anh hùng liệt sĩ.

Thành cổ Quảng Trị không chỉ là một kiệt tác kiến trúc với hình vuông kiên cố, hệ thống hào nước và các cổng thành vòm cuốn, mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước và sự hy sinh cao cả. Mỗi viên gạch, mỗi góc thành đều thấm đẫm lịch sử, kể lại câu chuyện về một thời hào hùng của dân tộc. Nếu có dịp đến Quảng Trị, hãy dành thời gian ghé thăm Thành cổ để cảm nhận sự trầm mặc, thiêng liêng và vẻ đẹp bất diệt của di tích này.