Vườn Cơ Hạ Huế không phải là một khu vườn ngẫu hứng, mà là kết tinh của tài hoa và tâm huyết từ các vị vua nhà Nguyễn. Ban đầu, vào đầu thế kỷ 19, nơi đây được gọi là Cơ Hạ đường – một khu vực dành riêng cho các hoàng tử học tập và vui chơi. Đây chính là nơi Thái tử Nguyễn Phúc Đảm (sau này là vua Minh Mạng) từng theo học, đánh dấu sự khởi đầu khiêm tốn nhưng đầy ý nghĩa của khu vườn.
Năm 1837, dưới triều vua Minh Mạng, Cơ Hạ đường được nâng cấp thành vườn ngự uyển, với việc mở rộng diện tích và trồng thêm nhiều loại cây cảnh đắt giá. Tuy nhiên, Vườn Cơ Hạ thực sự tỏa sáng dưới thời vua Thiệu Trị (1841-1847). Tháng 10 năm Quý Mão (1843), nhà vua cho dỡ nhà cửa ở vườn Thư Quang, đem dựng lại tại đây và chính thức đặt tên Vườn Cơ Hạ, lấy từ câu "Vạn Cơ Thanh Hạ" – ngụ ý sự bình an, thanh nhàn trong mọi cơ sự. Vua Thiệu Trị không chỉ xây dựng mà còn sáng tác thơ vịnh về 14 cảnh quan nổi bật trong vườn, như "Điện Khai Văn Yến", "Lâu Thưởng Bồng Doanh", "Hồ Tân Liễu Lãng". Những bài thơ này được khắc trên bia đá và minh họa bằng tranh mộc bản, biến khu vườn thành một bảo tàng sống động của nghệ thuật cung đình.
Thế nhưng, lịch sử không phải lúc nào cũng êm đềm. Từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, do biến động chính trị và thiếu điều kiện bảo dưỡng, nhiều công trình bị triệt giải, khu vườn dần hoang tàn với lau sậy mọc um tùm và trở thành nơi trú ngụ của động vật hoang dã. Phải đến năm 2012, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế mới khởi xướng dự án khôi phục, với việc nạo vét hồ, trồng sen súng, thả cá chép vàng và sưu tầm hàng trăm cây kiểng quý từ 56 nghệ nhân Huế. Đỉnh cao là năm 2014, khi Vườn Cơ Hạ trở thành điểm nhấn của Festival Huế, thu hút hàng nghìn du khách và đánh dấu sự hồi sinh ngoạn mục của di sản này. Ngày nay, khu vườn không chỉ là tàn tích xưa mà còn là biểu tượng của sự kiên cường văn hóa Huế.
