Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn: Nghi thức vua cày ruộng độc đáo và ý nghĩa văn hóa

Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn có nguồn gốc từ một huyền tích lịch sử quý giá, gắn liền với vị vua khai mở triều đại Tiền Lê – Lê Đại Hành.

• Sự kiện lịch sử: Theo sử sách ghi lại, vào mùa Xuân năm Đinh Hợi, niên hiệu Thiên Phúc thứ 7 (năm 987), lần đầu tiên trong lịch sử phong kiến Việt Nam, vua Lê Đại Hành đã đích thân xuống đồng cày ruộng tại chân núi Đọi Sơn để động viên tinh thần lao động của nông dân, khẳng định vai trò trọng yếu của nông nghiệp.
• Huyền thoại Kim Ngân Điền: Chuyện xưa kể rằng, khi cày ruộng tại Đọi Sơn, nhà vua đã bắt được chum vàng; năm sau cày ở Bàn Hải lại bắt được chum bạc. Từ đó, những thửa ruộng này được gọi là “Kim Ngân Điền” (ruộng vàng, ruộng bạc), làm tăng thêm sự linh thiêng cho nghi lễ.
• Quốc lễ qua các triều đại: Kể từ sự kiện năm 987, nghi thức “tịch điền” – vua đích thân ra đồng cày ruộng đầu xuân – đã trở thành một Quốc lễ, được duy trì qua nhiều triều đại như Lý, Trần, Hậu Lê… nhằm khuyến khích sản xuất và cầu mong mùa màng bội thu, cuộc sống muôn dân ấm no, hạnh phúc.

Sau một thời gian dài bị thất truyền, đến năm 2009, phong tục tốt đẹp này đã được chính thức khôi phục một cách bài bản và duy trì cho đến nay, trở thành một trong những lễ hội đầu xuân tiêu biểu của miền Bắc. Năm 2017, Lễ Tịch điền đã được ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn thường diễn ra trong 3 ngày, từ mồng 5 đến mùng 7 Tết Nguyên đán hàng năm tại khu vực chân núi Đọi Sơn. Lễ hội gồm hai phần chính là phần Lễ và phần Hội.

Phần Lễ: Trang trọng và linh thiêng

Phần Lễ là nơi tái hiện các nghi thức cổ truyền với ý nghĩa tâm linh sâu sắc:

• Mồng 5: Lễ rước chân nhang thờ vua Lê Đại Hành từ đền Lăng (Thanh Liêm) về chùa Đọi Sơn.
• Mồng 6: Lễ rước nước từ giếng làng lên chùa Đọi với nghi thức sái tịnh, cầu mong mưa thuận gió hòa.
• Mùng 7 (Chính hội):
  • Lễ Tế: Các nghi thức trang nghiêm như Lễ cáo yết, Lễ dâng hương lên đàn tế Thần Nông, linh vị Vua Lê và các vị phúc thần.
  • Nghi thức Tịch Điền (cày ruộng): Đây là nghi lễ trọng tâm, tái hiện cảnh vua Lê Đại Hành xuống ruộng cày. Một vị lãnh đạo tỉnh/thành hoặc một bô lão đức cao vọng trọng trong làng sẽ hóa thân làm vua thực hiện những đường cày đầu tiên (theo tục cũ là 3 sá), theo sau là các thôn nữ đi gieo những hạt giống đầu năm. Nghi thức này mang ý nghĩa khuyến nông, mở đường cày, gieo mầm ước vọng về một vụ mùa tươi tốt, bội thu.

Phần Hội: Sôi nổi và đậm chất làng quê

Phần Hội tạo nên bầu không khí vui tươi, náo nhiệt với nhiều hoạt động văn hóa, thể thao dân gian:

• Hội thi vẽ trâu: Đây là hoạt động đặc sắc khi các họa sĩ tài năng vẽ lên mình những chú trâu tham gia lễ hội bằng những bức tranh màu sắc rực rỡ, họa tiết tứ linh, tứ quý...
• Trò chơi dân gian: Kéo co, đấu vật, đẩy gậy, thi làm bánh dày của các dòng họ làng Đọi Tam.
• Nghệ thuật dân gian: Các chương trình hát chèo, ca trù, múa rồng kết hợp với âm thanh dồn dập của dàn trống hội làng nghề Đọi Tam nổi danh.
• Trưng bày: Triển lãm các gian hàng giới thiệu sản phẩm nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp tiêu biểu.

Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn là bức tranh xuân tuyệt đẹp, nơi nghi thức "vua cày ruộng" linh thiêng hòa cùng không khí hội làng náo nhiệt, gieo mầm hy vọng cho một năm mới bội thu, an lành.

Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn không chỉ là dịp để người dân nơi đây tri ân tổ tiên, tôn vinh công lao của vua Lê Đại Hành trong việc khai phá và phát triển nông nghiệp, mà còn mang nhiều ý nghĩa nhân văn sâu sắc:

• Trọng nông khuyến nông: Thể hiện tư tưởng trọng nông của dân tộc và sự quan tâm sâu sắc của các vị vua đối với người nông dân, khuyến khích nhân dân chăm chỉ làm ăn, phát triển sản xuất trên chính đồng đất quê hương.
• Cầu mùa màng tươi tốt: Nghi lễ cày đầu xuân là lời cầu nguyện cho một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, quốc thái dân an.
• Bảo tồn bản sắc: Góp phần gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc, quảng bá hình ảnh vùng đất văn hiến, trọng đạo nghĩa và giữ gìn truyền thống.

Về dự Lễ hội Tịch Điền, du khách còn có thể kết hợp chiêm bái các địa danh nổi tiếng như chùa Long Đọi Sơn (ngôi chùa cổ kính thời Lý) tọa lạc trên đỉnh núi Đọi, Khu du lịch Tam Chúc, thành phố ngã ba sông Phủ Lý; và thưởng thức các món đặc sản hấp dẫn như cá kho Nhân Hậu, bánh cuốn chả, chuối ngự Đại Hoàng.

Lễ hội Tịch Điền Đọi Sơn không chỉ là một sự kiện thường niên, mà còn là bản tuyên ngôn bất hủ về vai trò nền tảng của nông nghiệp và tinh thần trọng dân của bậc tiền nhân. Từ huyền tích nhà vua thân chinh xuống đồng cày ruộng, đến nghi thức Tịch Điền trang nghiêm và phần hội rộn ràng sắc màu dân gian, tất cả đã kiến tạo nên một không gian văn hóa độc đáo. Hàng năm, người dân Hà Nam và du khách thập phương về đây không chỉ để tri ân cội nguồn, mà còn để cùng nhau gieo mầm ước vọng về một năm mới mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an. Lễ hội Tịch Điền xứng đáng là di sản vô giá, là điểm son rực rỡ khắc họa rõ nét bản sắc văn hóa, nhân văn và sức sống mãnh liệt của dân tộc Việt Nam trên mỗi cánh đồng quê hương.