Các nghi lễ cúng của đồng bào dân tộc thiểu số ở Quảng Bình: Khám phá bản sắc văn hóa độc đáo

Giữa vùng rừng già nguyên sinh của xã Thượng Trạch, huyện Bố Trạch, nơi người Ma Coong sinh sống biệt lập giữa thiên nhiên hoang sơ, mỗi năm vào đêm rằm tháng Giêng, Lễ hội đập trống lại vang lên như một lời đánh thức núi rừng, một tiếng gọi linh thiêng vọng về từ quá khứ. Không chỉ là một sự kiện cộng đồng, lễ hội này chính là hơi thở văn hóa của người Ma Coong, một Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia được công nhận bởi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Để chuẩn bị cho lễ hội trọng đại này, người Ma Coong phải tất bật hàng tháng trời. Họ đan lồng gà, làm trống, chọn ngày lành, chuẩn bị lễ vật. Trống được làm từ thân cây chi-cúp  loại gỗ quý của rừng sâu sau đó bịt bằng da bò hoặc da trâu, tạo nên âm thanh vang vọng, mạnh mẽ. Dùi trống được chế tác thủ công từ những đoạn mây rừng dẻo dai. Lễ vật dâng Giàng, vị thần tối cao bao gồm rượu cần, gà, cá, xôi, ngọn mây và khúc thân cây đoác.

Khi màn đêm buông xuống, ánh lửa bập bùng soi bóng những chàng trai bản lực lưỡng thay nhau đập trống, tiếng trống vang rền hòa cùng tiếng hò reo và điệu múa cổ truyền như một khúc tráng ca thiêng liêng gửi về trời đất. Với người Ma Coong, tiếng trống là thanh âm của sự sống, là lời cầu mong xua đuổi tà ma, mang lại mùa màng tươi tốt, an lành cho cộng đồng.

Không gian lễ hội trở nên huyền ảo và sống động, nơi văn hóa bản địa thăng hoa trong tiếng trống thiêng, lời ca, điệu múa kể về cuộc sống, tình yêu, tổ tiên. Hơi men rượu cần lan tỏa, cơm nếp dẻo thơm, thịt nướng đậm đà quyện hòa cùng những câu chuyện quanh bếp lửa, khiến mỗi du khách như được bước vào một thế giới khác nơi lễ và hội hòa quyện, vừa thực, vừa mộng. Lễ hội đập trống không chỉ là niềm tự hào của người Ma Coong, mà còn là minh chứng sống động cho sức sống bền bỉ của một nền văn hóa ít người biết đến, đang âm thầm tỏa sáng giữa Trường Sơn hùng vĩ.

Khi tháng Bảy âm lịch về, giữa núi rừng Trường Sơn mây phủ, người Bru–Vân Kiều và cộng đồng người Mộc ở xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh lại cùng nhau tề tựu để tổ chức Lễ hội trỉa lúa hay còn gọi bằng cái tên chân chất, thân thương là lấp lỗ. Đây không chỉ là một nghi lễ nông nghiệp thường niên, mà còn là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, phản chiếu những tầng sâu ký ức về đời sống du canh du cư, về sự hòa hợp giữa con người và tự nhiên, giữa hạt giống và niềm tin.

Trong tâm thức của người bản địa, thần lúa là vị thần của sự sống, là người mẹ nuôi dưỡng cả bản làng qua từng mùa lúa trổ bông. Vào ngày hội, mỗi gia đình đều cử một người mang theo thóc giống đựng trong gùi tre, đến tụ hội giữa không gian cộng đồng để cùng làm lễ. Những chàng trai trai tráng của bản khiêng về một con lợn trắng, dùng để tế sống, món lễ vật linh thiêng dâng lên thần linh với tất cả lòng thành kính và khát vọng no ấm.

Nghi thức cúng tế được thực hiện trong bầu không khí trang nghiêm: thầy cúng khoác áo truyền thống, tay rải hạt giống, miệng khấn nguyện mong mùa mưa thuận gió hòa, chim chuột lánh xa, hạt giống nảy nở khỏe mạnh cho mùa vụ kế tiếp. Nhưng khi lời khấn khép lại, phần hội lại mở ra tràn ngập tiếng cười: tiếng hò reo vang lên trong trò đẩy gậy, kéo co, ném còn những trò chơi dân gian không chỉ thể hiện sức mạnh mà còn là biểu tượng cho sự kết nối cộng đồng.

Hội chợ ẩm thực là nơi lưu giữ hương vị núi rừng nơi bánh chưng lá rừng thơm nếp mới, thịt lợn bản nướng vàng rượm, măng rừng giòn ngọt cùng rượu cần quyện hòa trong câu chuyện bên bếp lửa. Tất cả tạo nên một bức tranh văn hóa đậm đà, sống động và ấm áp tình người. Lễ hội trỉa lúa không chỉ là lời cầu mùa, mà còn là lời hứa truyền đời rằng người Bru–Vân Kiều sẽ luôn gắn bó với đất, với rừng, với hạt lúa như gắn bó với chính máu thịt mình. Và trong từng nghi lễ, từng nhịp chân hội, là sự tiếp nối mạch sống văn hóa từ quá khứ đến hiện tại, vẫn bền bỉ và xanh như chính mùa màng họ cầu khẩn.

Ẩn mình giữa vùng núi đá vôi hiểm trở của xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, người Rục, một trong những tộc người tiền Việt-Mường hiếm hoi còn lại ở Việt Nam vẫn gìn giữ được phần nào những nghi lễ cầu an, cầu mưa thiêng liêng gắn liền với tâm linh và đời sống cộng đồng. Từng bị gián đoạn hàng chục năm do cuộc sống du canh, du cư và điều kiện sinh tồn khắc nghiệt, nghi lễ cổ xưa này chỉ mới được khôi phục trở lại khoảng một thập kỷ gần đây, nhưng vẫn giữ nguyên nét huyền bí và linh thiêng vốn có.

Ngày nay, lễ cầu an được tổ chức trang trọng tại nhà văn hóa cộng đồng bản Ón, Yên Hợp hoặc Mò O Ồ Ồ, do các trưởng bản những người có uy tín và hiểu biết truyền thống chủ trì. Người dân góp lễ bằng một con lợn và những sản vật đặc trưng như rượu đoác, gạo nếp, gạo tẻ, tượng trưng cho lòng thành và sự chung tay vì bình yên cộng đồng. Nghi lễ bắt đầu bằng một hành trình đặc biệt: những bậc cao niên giàu kinh nghiệm vào rừng sâu tìm 7 viên đá lèn và một bó lá rừng thiêng gọi là “tri ang cà panh” hoặc “xà là” vật phẩm không thể thiếu để thanh lọc và kết nối với thần linh.

Sau khi được làm sạch và nung đỏ, 7 viên đá lèn được thả vào chậu nước chứa lá tri ang cà panh, thứ nước linh thiêng được người Rục sử dụng để tẩy uế cơ thể trước khi hành lễ. Chỉ khi đã thanh sạch cả thể xác lẫn tinh thần, cộng đồng mới bước vào phần lễ chính: lễ cầu khấn, nơi họ gửi gắm lời thỉnh nguyện tới các vị thần núi, thần mưa, cầu xin sức khỏe, mưa thuận gió hòa, và sự chở che cho dân bản qua mùa khô hạn, bệnh tật hay tai ương.

Lễ cầu an của người Rục không chỉ là một nghi lễ tâm linh, mà còn là biểu tượng sâu sắc của niềm tin, sự gắn kết và bản sắc văn hóa được gìn giữ giữa rừng sâu nơi mà từng lời khấn, từng viên đá đỏ lửa đều thấm đẫm tinh thần sống hài hòa với thiên nhiên của một dân tộc đặc biệt.

Đối với người Mã Liềng, một nhánh của dân tộc Chứt sinh sống chủ yếu ở huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình. Thần rừng đối với họ không chỉ là biểu tượng linh thiêng mà còn là vị thần tối cao, người che chở cho mọi mặt đời sống: từ sức khỏe, mùa màng đến việc săn bắt, hái lượm, dựng bản, giữ đất. Vì thế, vào những dấu mốc quan trọng trong năm, lễ cúng thần rừng được tổ chức với tất cả sự thành kính, như một lời khấn nguyện và tri ân sâu sắc gửi tới đấng linh thiêng đang ngự trị giữa đại ngàn.

Có hai thời điểm chính cho nghi lễ này: ngày 7/7 âm lịch sau khi hoàn tất việc trỉa lúa rẫy (gọi là cúng lấp lỗ trỉa), và ngày 10/10 âm lịch khi mùa gặt đã qua, lúa đã vào bồ. Lễ cúng diễn ra ở khu vực bìa rừng phía sau bản, nơi được xem là ranh giới giữa thế giới con người và linh giới. Tại đó, mỗi mâm lễ được đặt trên ba cọc gỗ cao khoảng một mét, dựng thẳng xuống đất như chiếc bàn tế giản dị giữa thiên nhiên.

Người chủ lễ là thầy cúng, người có vị thế cao và được dân bản tuyệt đối kính trọng. Trong lễ cúng của người Mã Liềng, không có nhang, không có vàng mã như văn hóa người Kinh. Thay vào đó là những cây nến làm bằng sáp ong, được xem là vật dẫn truyền giữa con người và thần linh. Lễ vật cũng vô cùng mộc mạc như xôi, cơm, cá, thịt, gà luộc, bánh trái, rượu… vốn là những thức ăn quen thuộc trong đời sống hàng ngày, thể hiện tâm niệm "dâng những gì gần gũi nhất, thiết thực nhất".

Một nghi thức đặc biệt trong lễ là xin keo: thầy cúng dùng hai miếng gỗ tre hoặc nứa ngắn, có mặt vỏ và mặt ruột rõ ràng, ném lên một con dao đặt ngang. Dấu hiệu sấp ngửa được lý giải là câu trả lời của thần linh: đã chứng giám, đã nhận lễ, đã chấp thuận lời khẩn cầu của bản làng.

Vị thần rừng được người Mã Liềng tôn kính nhất là thần Lèn Chứt Đác Mỏ, ngự trị tại lèn Hà (xã Thanh Hóa), vùng đất thiêng được coi là nơi cư ngụ đầu tiên của tổ tiên người Mã Liềng. Mỗi lần cúng tế cũng là một lần người Mã Liềng nối lại mạch nguồn thiêng liêng của mình, giữ cho bản sắc dân tộc không chỉ tồn tại, mà còn vang vọng giữa rừng sâu như một khúc nguyện ca của lòng biết ơn và hy vọng.

Để có một trải nghiệm trọn vẹn khi tham gia các nghi lễ cúng của dân tộc thiểu số ở Quảng Bình, du khách nên chuẩn bị kỹ lưỡng cả về tâm thế lẫn kiến thức. Trước tiên, hãy tìm hiểu trước thông tin về thời gian, địa điểm và các quy định cụ thể của nghi lễ bằng cách liên hệ với các công ty du lịch uy tín hoặc chính quyền địa phương để tránh bị động. Trong quá trình tham gia, việc tôn trọng văn hóa bản địa là điều tối quan trọng: bạn nên mặc trang phục lịch sự, giữ thái độ hòa nhã, tôn trọng những điều kiêng kỵ trong văn hóa và luôn xin phép trước khi chụp ảnh người dân hay không gian thiêng. Sau khi hòa mình vào không khí nghi lễ, bạn có thể kết hợp tham quan các điểm đến nổi tiếng của Quảng Bình như động Phong Nha, suối Nước Moọc hay bãi biển Nhật Lệ để hoàn thiện hành trình khám phá.

Những nghi lễ của đồng bào thiểu số Quảng Bình tựa như những đóa hoa rừng quý hiếm, âm thầm tỏa hương giữa đại ngàn văn hóa Việt. Từ tiếng trống Ma Coong rộn rã, lay động cả núi non, đến nghi lễ trỉa lúa trang trọng, gửi gắm niềm tin vào mùa màng no ấm của người Bru - Vân Kiều, và những sắc màu lung linh trong lễ cầu mưa, mỗi hội hè là một khúc ca trầm lắng, kể về cội nguồn, về ước vọng, đang đợi những tâm hồn đồng điệu đến để cảm nhận và sẻ chia.