Làng đá mỹ nghệ Non Nước – Tinh hoa chạm khắc đá Việt Nam

Làng nghề điêu khắc đá Non Nước có lịch sử gần 400 năm, bắt đầu từ cuối thế kỷ XVII - đầu thế kỷ XVIII. Người có công khai sáng và truyền dạy nghề này là nghệ nhân Huỳnh Bá Quát, một cư dân gốc Thanh Hóa di cư đến vùng đất Non Nước.

• Khởi nguồn: Ông Huỳnh Bá Quát là người đầu tiên phát hiện tiềm năng của đá cẩm thạch tại khu vực Ngũ Hành Sơn. Tận dụng nguồn nguyên liệu dồi dào, có độ bền cao, màu sắc đẹp, ông bắt đầu chế tác các sản phẩm từ đá và truyền lại kỹ thuật cho con cháu, dân làng, dần hình thành nên làng nghề.
• Phát triển rực rỡ: Đến đầu thế kỷ XIX, dưới triều Nguyễn, nhu cầu xây dựng lăng tẩm, cung điện tăng cao đã tạo điều kiện cho làng nghề phát triển mạnh mẽ. Nhiều nghệ nhân tài hoa được triều đình trọng dụng, phong tước Cửu phẩm và mời tham gia xây dựng các công trình quan trọng trên khắp cả nước.
• Di sản Quốc gia: Trải qua nhiều thăng trầm, làng nghề không ngừng mở rộng và đổi mới. Năm 2014, nghề điêu khắc đá Non Nước đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, khẳng định giá trị lịch sử, nghệ thuật và văn hóa độc đáo.

Từ những sản phẩm đầu tiên của người thợ Thanh Hóa Huỳnh Bá Quát, qua thời kỳ được trọng dụng dưới triều Nguyễn, làng đá Non Nước đã viết nên một chương huy hoàng trong lịch sử thủ công mỹ nghệ Việt Nam. Cột mốc Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2014 đã chính thức ghi nhận hành trình gần 400 năm gìn giữ và sáng tạo, biến làng nghề Non Nước thành một minh chứng sống động cho giá trị lịch sử và nghệ thuật độc đáo của đất nước.

Tinh hoa của làng nghề Non Nước nằm ở đôi tay tài hoa, điêu luyện và tâm huyết của các nghệ nhân, những người đã thổi hồn vào những khối đá cẩm thạch thô sơ để tạo nên những tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ và tâm linh cao.

Nguyên liệu và quy trình chế tác

Ban đầu, nguyên liệu chính được khai thác tại chỗ là đá cẩm thạch từ Ngũ Hành Sơn, với nhiều màu sắc và hoa văn đẹp (đỏ, đen, trắng). Tuy nhiên, từ năm 1990, việc khai thác đá tại Ngũ Hành Sơn bị cấm để bảo vệ danh thắng, nguyên liệu được chuyển sang nhập từ các nơi khác.

Quy trình chế tác trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ:

• Ra phôi (Công đoạn của "ông Văn"): Tạo hình sản phẩm ở dạng thô, từ việc tìm mặt phẳng, xác định điểm chuẩn, vẽ phác thảo trên giấy rồi chuyển lên đá, đến việc đục phôi.
• Hoàn thiện chi tiết: Đây là công đoạn đòi hỏi kỹ thuật cao nhất, người thợ tiến hành chạm hình nét, trang trí hoa văn, thể hiện sự khéo léo và tinh tế.
• Mài và đánh bóng: Cuối cùng là công đoạn làm bóng để sản phẩm có màu sắc đẹp và bền vững.
• Sử dụng công cụ: Hiện nay, nghệ nhân kết hợp giữa công cụ thủ công truyền thống (búa, con chạm, mũi ve, mũi ngô,...) và máy móc cơ giới hiện đại (máy cắt, máy tiện, khoan cầm tay,...) để nâng cao năng suất và chất lượng.

Sản phẩm đặc trưng

Sản phẩm đá mỹ nghệ Non Nước đa dạng về loại hình, kích cỡ, phục vụ nhiều nhu cầu khác nhau:

• Tượng Phật và các vật phẩm tâm linh: Nổi tiếng nhất là các pho tượng Phật Di Lặc, Phật Thích Ca, Quán Thế Âm Bồ Tát được chế tác từ đá cẩm thạch, mang vẻ đẹp hiền từ, an nhiên và giá trị tâm linh sâu sắc.
• Sản phẩm phong thủy: Bao gồm tượng linh vật như rồng, phượng, kỳ lân, sư tử, rùa và các vật phẩm phong thủy khác, mang ý nghĩa thu hút may mắn, bình an và tài lộc.
• Sản phẩm nội thất và trang trí: Các món đồ như bàn, ghế, kệ đá, đèn trang trí, chậu cây,... mang lại vẻ đẹp sang trọng, tinh tế và bền vững cho không gian sống.
• Tác phẩm nghệ thuật và lưu niệm: Từ những bức phù điêu, tượng danh nhân, cảnh sắc thiên nhiên đến các vật phẩm lưu niệm nhỏ như vòng tay, nhẫn, móc khóa,...

Từ nguồn nguyên liệu đá cẩm thạch quý giá và qua quy trình chế tác công phu, kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật truyền thống và công cụ hiện đại, những khối đá vô tri đã được "thổi hồn" thành các tác phẩm độc đáo, từ tượng Phật tâm linh, linh vật phong thủy cho đến đồ nội thất và lưu niệm. Chính sự tinh xảo, đa dạng và giá trị nghệ thuật sâu sắc trong từng sản phẩm đã khẳng định vị thế và tinh hoa chạm khắc không thể thay thế của làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước.

Một nét đặc sắc làm nên sự độc đáo của làng đá mỹ nghệ Non Nước chính là sự giao thoa hài hòa giữa văn hóa Chăm Pa và Việt cổ trong các tác phẩm.

• Dấu ấn Chăm Pa: Nhiều tác phẩm chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa, với các hoa văn và biểu tượng thường thấy tại thánh địa Mỹ Sơn như tượng Linga - Yoni, tượng chim thần Garuda, bò thần Nandin, và các vũ nữ Apsara mềm mại, uyển chuyển.
• Nét Việt cổ: Văn hóa Việt cổ được khắc họa rõ nét qua hình tượng rồng, phượng, rùa trên bia mộ, chùa chiền và lăng tẩm, thể hiện tín ngưỡng và sự tôn kính tổ tiên, thần linh của người Việt.

Sự kết hợp này mang đến cho sản phẩm đá Non Nước vẻ đẹp vừa huyền bí, cổ kính của Chăm Pa, vừa đậm chất tâm linh, truyền thống của Việt Nam.

Làng đá Non Nước không chỉ giữ vai trò bảo tồn và phát huy nghề truyền thống mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn tại Đà Nẵng:

• Vị trí: Tọa lạc tại phường Ngũ Hành Sơn, cách trung tâm thành phố khoảng 8km về phía Đông Nam, ngay dưới chân núi Ngũ Hành Sơn.
• Trải nghiệm: Du khách có thể tận mắt chứng kiến quá trình chế tác công phu của các nghệ nhân, tìm hiểu về lịch sử và kỹ thuật điêu khắc.
• Kinh tế: Với hơn 500 cơ sở sản xuất, tạo việc làm cho hàng nghìn lao động, sản phẩm của làng nghề không chỉ phục vụ trong nước mà còn được xuất khẩu đến nhiều thị trường lớn như Mỹ, Nhật Bản, châu Âu, đạt doanh thu hàng trăm tỷ đồng mỗi năm, góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương.

Với vị trí đắc địa dưới chân Ngũ Hành Sơn, làng đá Non Nước đã vượt qua vai trò của một làng nghề đơn thuần để trở thành một trung tâm kinh tế – du lịch sôi động. Nơi đây không chỉ mang đến cho du khách cơ hội hiếm có để khám phá nghệ thuật chạm khắc sống động mà còn là minh chứng rõ nét cho sự phát triển bền vững, khi giá trị văn hóa truyền thống được song hành cùng nguồn thu nhập ổn định và khả năng vươn ra thị trường quốc tế, củng cố vị thế là một điểm đến không thể bỏ qua tại Đà Nẵng.

Làng đá mỹ nghệ Non Nước không chỉ là một địa danh trên bản đồ du lịch Đà Nẵng mà còn là nơi lưu giữ trọn vẹn hồn cốt của một nghề truyền thống đã tồn tại qua gần bốn thế kỷ. Từ dấu chân của người khai sáng Huỳnh Bá Quát, qua đôi tay tài hoa của bao thế hệ nghệ nhân, những khối đá cẩm thạch đã được ban tặng một linh hồn, trở thành cầu nối giao thoa giữa tín ngưỡng Việt cổ và mỹ thuật Chăm Pa. Được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia, làng nghề Non Nước ngày nay là sự kết hợp hoàn hảo giữa bảo tồn di sản và phát triển kinh tế bền vững, minh chứng hùng hồn cho tinh thần lao động sáng tạo, bền bỉ của người Việt, xứng đáng là Tinh hoa chạm khắc đá Việt Nam trường tồn cùng thời gian và danh thắng Ngũ Hành Sơn.