Làng cói Kim Sơn Ninh Bình: Khám phá nghệ thuật dệt cói truyền thống

Làng nghề dệt cói Kim Sơn thuộc huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình, cách trung tâm thành phố Ninh Bình khoảng 35km. Nơi đây được hình thành từ thế kỷ 19, gắn liền với công cuộc khai hoang lấn biển do doanh điền sứ Nguyễn Công Trứ dẫn dắt vào năm 1829. Vùng đất ven biển này ban đầu là những bãi bồi hoang vu, nơi cây cói mọc tự nhiên trên nền đất mặn. Người dân từ các vùng đồng bằng Bắc Bộ di cư đến đây đã tận dụng cây cói để phát triển nghề dệt, biến nó thành nguồn sống chính.

Theo các tài liệu lịch sử, nghề dệt cói thực sự phát triển mạnh mẽ sau khi huyện Kim Sơn được thành lập với 7 tổng và 63 làng. Ban đầu, cói hoang được dùng để dệt chiếu thô hoặc thảm, nhưng dần dần, với kỹ thuật trồng cói trên ruộng, sản phẩm trở nên tinh tế hơn. Đến nay, nghề cói Kim Sơn đã tồn tại hơn 200 năm và được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2024 bởi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Điều này không chỉ khẳng định giá trị văn hóa mà còn giúp bảo tồn nghề thủ công truyền thống trước sự mai một của nhiều làng nghề khác trong thời kỳ hội nhập kinh tế.

Nghệ thuật dệt cói ở Kim Sơn không chỉ là kỹ năng thủ công mà còn là sự kết hợp hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Quy trình bắt đầu từ việc trồng cói, tương tự như trồng lúa, đòi hỏi sự kiên trì và am hiểu về đất đai ven biển.

Trồng và thu hoạch cói

Cây cói được nuôi dưỡng trên những cánh đồng bồi phù sa ven biển, nơi giao thoa của nước mặn và nước ngọt, tạo nên chất liệu lý tưởng để dệt nên các sản phẩm bền đẹp. Quy trình canh tác cói đòi hỏi người dân phải am hiểu từng thửa đất, từng con nước:

• Chuẩn bị đất: Cày xới, phơi ải và điều tiết nước để có độ ẩm phù hợp.
• Cấy cói: Thực hiện vào mùa xuân (tháng 2–3 âm lịch), gần giống kỹ thuật cấy lúa.
• Chăm sóc: Làm cỏ, sục bùn và bón phân hữu cơ. Cói chỉ đạt chất lượng tốt khi có sự cân bằng tự nhiên giữa nước mặn và nước ngọt, giúp thân cây thẳng, dai và óng mượt.
• Thu hoạch: Vào mùa thu (tháng 8–9 âm lịch), khi hoa cói nở trắng. Người dân thu hoạch thủ công, sau đó chẻ nhỏ và phơi nắng để giữ độ bền, màu sắc và mùi đặc trưng của sợi cói.

Diện tích trồng cói hiện nay tập trung ở các xã như Lai Thành, Định Hóa, Văn Hải, Kim Mỹ và Cồn Thoi, với khoảng 22.998 lao động tham gia, trong đó hơn 8.500 người trực tiếp sản xuất.

Xử lý và dệt cói

Sau thu hoạch, sợi cói bước vào giai đoạn xử lý công phu:

• Chẻ và nhuộm: Cói được chẻ thành sợi mảnh, nhuộm bằng các màu tự nhiên như đỏ, xanh, vàng từ nguyên liệu hữu cơ để đảm bảo độ bền và an toàn.
• Dệt thủ công: Sử dụng khung dệt truyền thống, nghệ nhân tỉ mỉ đưa từng sợi cói vào bố cục, tạo nên hoa văn đặc trưng như hoa đậu, cạp điều hay chiếu cải. Dù chỉ với những công cụ đơn sơ như dao chẻ hay ghim tre, họ vẫn tạo nên những sản phẩm mềm mại, thoáng mát và bền đẹp.

Một sản phẩm hoàn chỉnh có thể ngốn nhiều giờ đồng hồ, thậm chí nhiều ngày, bởi mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và đôi tay điêu luyện. Làng nghề cũng phân chia chuyên môn rõ rệt: xóm 5–6 chuyên làm làn xuất khẩu, xóm 7A nổi tiếng với nghề dệt chiếu, còn Kim Trung lại được biết đến với các mặt hàng mỹ nghệ như hộp mô phỏng chùa Một Cột hay giày dép mini tinh xảo.

Từ những sợi cói giản dị, người dân Kim Sơn đã sáng tạo ra đa dạng sản phẩm, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại:

• Chiếu cói: Sản phẩm chủ lực, bền, thoáng mát, phù hợp khí hậu Việt Nam. Có loại chiếu hoa, chiếu cũi trẻ em, chiếu salon với kích cỡ đa dạng.
• Đồ thủ công mỹ nghệ: Túi xách, mũ nón, khay đĩa, cốc tách, làn cói, thảm trải sàn.
• Sản phẩm xuất khẩu: Làn đan nhỏ, hộp quà, đồ trang trí nội thất chiếm tỷ lệ lớn trong doanh thu.

Những sản phẩm này không chỉ thân thiện với môi trường mà còn mang giá trị văn hóa, giúp người dùng cảm nhận được hồn quê Việt Nam. 

Nghề dệt cói Kim Sơn không chỉ là kế sinh nhai mà còn là di sản văn hóa, gắn bó với đời sống cộng đồng. Nó phản ánh tinh thần quai đê lấn biển của người dân Ninh Bình, từ "cói lấn sú vẹt, sú vẹt lấn biển". Tuy nhiên, nghề này đang đối mặt thách thức như đô thị hóa, cạnh tranh từ sản phẩm công nghiệp và biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến đất trồng cói.

Để bảo tồn, chính quyền địa phương đã:

• Tổ chức các lớp đào tạo cho thế hệ trẻ.
• Phát triển du lịch cộng đồng, kết hợp với các sự kiện như Tuần Du lịch Ninh Bình.
• Hỗ trợ xuất khẩu và chứng nhận thương hiệu.

Du khách có thể tham gia các không gian trải nghiệm để học dệt cói, góp phần giữ gìn nghề truyền thống.

Nếu bạn đang tìm kiếm một điểm đến mang đậm bản sắc văn hóa tại Ninh Bình, làng cói Kim Sơn chắc chắn là lựa chọn lý tưởng. Không chỉ nổi tiếng với nghề dệt truyền thống lâu đời, nơi đây còn mang đến trải nghiệm chân thực về đời sống lao động của người dân vùng duyên hải.

Cách di chuyển:

• Từ Hà Nội: Đi xe máy hoặc ô tô theo Quốc lộ 1A, mất khoảng 2-3 giờ.
• Từ Ninh Bình: Đi theo Quốc lộ 10 đến thị trấn Phát Diệm, rẽ vào đường tỉnh 480.

Hoạt động nổi bật:

• Tham quan làng nghề, xem nghệ nhân dệt cói.
• Trải nghiệm tự tay dệt sản phẩm dưới hướng dẫn.
• Mua quà lưu niệm tại các hộ gia đình.
• Kết hợp thăm Nhà thờ đá Phát Diệm gần đó.

Nên đến vào mùa thu hoạch (tháng 8–9) để chiêm ngưỡng những cánh đồng cói trắng đẹp mê hoặc. Mang theo kem chống nắng, mũ và giày thoải mái do đặc trưng địa hình ven biển.

Làng cói Kim Sơn không chỉ là cái nôi của nghệ thuật dệt cói truyền thống mà còn là bức tranh sống động về văn hóa lao động của người dân vùng duyên hải Ninh Bình. Ghé thăm nơi đây, bạn sẽ cảm nhận rõ sự tinh tế trong từng sợi cói, sự bền bỉ trong từng công đoạn và niềm tự hào được lưu giữ qua nhiều thế hệ. Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm kinh nghiệm du lịch Ninh Bình, cập nhật các điểm đến thú vị hay lựa chọn tour tham quan uy tín, hãy truy cập Sovaba Travel – đơn vị đồng hành đáng tin cậy cho mọi hành trình khám phá vùng đất cố đô.