Khám phá hệ động thực vật Vườn Quốc Gia Cúc Phương: Kho tàng đa dạng sinh học

Vườn Quốc Gia Cúc Phương nằm cách Hà Nội khoảng 120 km về phía Nam, thuộc vùng núi đá vôi karst điển hình của Đông Bắc Việt Nam. Được UNESCO công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới năm 2004, Cúc Phương không chỉ bảo tồn hệ sinh thái nguyên sinh mà còn là trung tâm nghiên cứu quốc tế về đa dạng sinh học. Với khí hậu nhiệt đới ẩm, lượng mưa trung bình 1.800-2.200 mm/năm, nơi đây tạo điều kiện lý tưởng cho sự phát triển của rừng mưa nguyên sinh, nơi cây cối xanh tươi quanh năm và động vật hoang dã sinh sôi nảy nở.

Theo các nghiên cứu từ Trung tâm Bảo tồn Thiên nhiên và Phát triển, Cúc Phương là một trong những khu vực giàu đa dạng sinh học nhất Việt Nam, với hơn 4.000 loài động thực vật được ghi nhận. Điều này làm cho Cúc Phương trở thành "thủ đô vườn quốc gia" – một mô hình bảo tồn thành công, kết hợp giữa du lịch bền vững và nghiên cứu khoa học. Không chỉ dừng lại ở giá trị sinh thái, vườn còn mang ý nghĩa lịch sử khi từng là căn cứ cách mạng trong kháng chiến chống Mỹ.

Hệ thực vật Vườn Quốc Gia Cúc Phương là minh chứng sống động cho sức sống mãnh liệt của rừng mưa nhiệt đới. Với hơn 2.234 loài thực vật bậc cao và rêu, chiếm khoảng 31% tổng số loài thực vật Việt Nam, Cúc Phương là "bảo tàng sống" của thiên nhiên. Trong đó, nổi bật là các loài cây đại thụ có tuổi đời lên đến hàng nghìn năm, như cây Chò chỉ (còn gọi là Chò xanh) với đường kính thân lên đến 5m và chiều cao 40-50m, hay cây Đăng cổ thụ cao 45m với rễ nổi dài 20m.

Các loài thực vật nổi bật và giá trị

• Cây làm thuốc và ăn được: Có 433 loài cây dược liệu và 229 loài cây ăn quả, rau rừng. Ví dụ, lá trà Shan tuyết – một loại trà cổ thụ đặc sản không chỉ mang hương vị đậm đà mà còn giàu chất chống oxy hóa, hỗ trợ sức khỏe tim mạch.
• Loài quý hiếm trong Sách Đỏ: 57 loài được liệt kê, bao gồm 15 loài đặc hữu như Chè hoa vàng Cúc Phương (Camellia cucphuongensis), Thu hải đường Cúc Phương (Begonia cucphuongensis), Lan Việt (Paphiopedilum vietnamense) và Trâm Cúc Phương (Syzygium cucphuongense). Những loài này chỉ tồn tại ở khu vực núi đá vôi Cúc Phương, dễ bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu và săn bắn.
• Rừng nguyên sinh đa tầng: Hệ thực vật phân tầng rõ rệt: tầng đại thụ (cây Chò, Sấu, Lim), tầng dưới (cây bụi như Trâm, Lát), và tầng thảo bản (lan, dương xỉ). Điều này tạo nên hệ sinh thái cân bằng, hỗ trợ chuỗi thức ăn cho động vật.

Vườn cây thực vật Cúc Phương, với diện tích 167 ha được xây dựng từ năm 1985, là nơi bảo tồn nguồn gen quý, giúp du khách dễ dàng quan sát và học hỏi về thực vật Cúc Phương mà không làm ảnh hưởng đến rừng nguyên sinh.

Nếu hệ thực vật là "xương sống" của Cúc Phương, thì hệ động vật chính là "hồn cốt" làm nên sức sống sôi động. Với 669 loài động vật có xương sống thuộc 120 họ, 35 bộ, Cúc Phương là một trong những khu vực đa dạng nhất châu Á về động vật hoang dã. Ngoài ra, còn có khoảng 1.899 loài động vật không xương sống, chủ yếu là côn trùng (454 loài cánh cứng, 378 loài cánh vảy).

Phân loại và loài nổi bật

Thú và linh trưởng

• 138 loài thú, trong đó 73 loài trong Sách Đỏ Việt Nam và IUCN. Nổi bật là Voọc mông trắng (Trachypithecus delacouri) – loài đặc hữu, chỉ còn khoảng 200 cá thể, với bộ lông trắng đặc trưng ở mông. Chúng sống theo bầy 10-20 con, chủ yếu ăn lá cây.
• Các loài khác: Báo gấm (Neofelis nebulosa), Sơn dương (Capricornis sumatraensis), Chồn bạc má (Paguma larvata) – loài đặc hữu Cúc Phương.

Chim và thủy sinh

• 337 loài chim, chiếm 40% tổng số loài chim Việt Nam, bao gồm chim trĩ sao, gà lôi lam mào trắng. Khu vực đầm lầy là nơi trú ngụ của hơn 100 loài chim di cư.
• 66 loài cá, nổi bật cá Niếc hang (Silurus cucphuongensis) – loài đặc hữu sống trong hang động đá vôi.

Bò sát và lưỡng cư

• 80 loài bò sát và 48 loài lưỡng cư, như Thằn lằn tai Cúc Phương (Takydromus cucphuongensis) – loài đặc hữu nhỏ bé nhưng quan trọng cho hệ sinh thái kiểm soát côn trùng.

Những loài này không chỉ đẹp về hình thức mà còn đóng vai trò then chốt trong chuỗi thức ăn, giúp duy trì sự cân bằng sinh thái.

Bảo tồn là sứ mệnh cốt lõi của Vườn Quốc Gia Cúc Phương. Trong 10 năm qua, vườn đã cứu hộ hơn 5.000 cá thể động vật hoang dã (ĐVHD) thuộc gần 100 loài, sinh sản thành công 2.550 cá thể và thả về tự nhiên 2.900 cá thể. Hiện tại, trung tâm cứu hộ đang chăm sóc 3.400 cá thể thuộc 78 loài, bao gồm tê tê, rùa, linh trưởng và hươu sao.

Các giải pháp chính:

• Nghiên cứu và giám sát: Hợp tác với IUCN và WWF để theo dõi quần thể Voọc mông trắng qua camera bẫy.
• Giáo dục cộng đồng: Chương trình "Trẻ em với rừng" thu hút hàng nghìn học sinh tham gia, nâng cao nhận thức về bảo tồn đa dạng sinh học.
• Du lịch bền vững: Giới hạn số lượng du khách, cấm săn bắn và khuyến khích tour hướng dẫn viên.

Những nỗ lực này không chỉ cứu vãn các loài nguy cấp mà còn góp phần chống biến đổi khí hậu, khi rừng Cúc Phương hấp thụ hàng nghìn tấn CO2 mỗi năm.

Để trải nghiệm trực tiếp hệ động thực vật Cúc Phương, du khách có thể tham gia:

• Tour trekking rừng: Đi bộ qua đường mòn Pù Luông, ngắm cây Đăng cổ thụ và lắng nghe tiếng chim hót.
• Quan sát Voọc mông trắng: Từ trạm quan sát tại Động Người Xưa, sử dụng ống nhòm để theo dõi bầy voọc mà không quấy rầy.
• Tham quan trung tâm cứu hộ: Xem rùa, tê tê và học về quy trình nhân giống.
• Đêm ngắm côn trùng: Tour đêm để khám phá hàng trăm loài bướm, đom đóm – "ánh sáng của rừng".

Mùa lý tưởng: Tháng 3-5 (mùa hoa nở) hoặc 9-11 (mùa thu hoạch nấm rừng).

Để chuyến khám phá Vườn Quốc Gia Cúc Phương diễn ra trọn vẹn và thân thiện với môi trường, bạn nên chuẩn bị kỹ lưỡng và tuân thủ các nguyên tắc bảo tồn:

• Chuẩn bị cần thiết: Mang theo kem chống muỗi, giày trekking chắc chắn, nước uống và đồ dùng cá nhân gọn nhẹ. Hạn chế đi vào mùa mưa (tháng 6–8) do đường rừng trơn trượt.
• Quy tắc ứng xử: Không bẻ cành, hái lá; không cho động vật ăn; luôn đi theo lối quy định và tuân thủ hướng dẫn từ kiểm lâm hoặc hướng dẫn viên.
• Lưu trú: Ưu tiên homestay sinh thái hoặc khu cắm trại trong rừng để hòa mình vào không gian thiên nhiên nhưng vẫn đảm bảo bền vững.
• Chi phí tham quan: Vé vào cửa khoảng 60.000 VNĐ/người lớn, tour hướng dẫn từ 500.000 VNĐ/ngày tùy lịch trình và nhóm khách.

Du lịch có trách nhiệm không chỉ giúp bạn tận hưởng trọn vẹn vẻ đẹp nguyên sinh của Cúc Phương mà còn góp phần bảo vệ kho tàng đa dạng sinh học quý giá nơi đây.

Hành trình tìm hiểu hệ động thực vật Vườn Quốc Gia Cúc Phương không chỉ mang đến những kiến thức giá trị về đa dạng sinh học, mà còn giúp mỗi du khách cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp nguyên sơ của rừng già Việt Nam. Từ những loài cây hàng nghìn năm tuổi cho đến các cá thể động vật quý hiếm đang được bảo tồn, Cúc Phương thực sự là kho báu thiên nhiên đáng để khám phá ít nhất một lần trong đời. Nếu bạn muốn trải nghiệm trọn vẹn mà không phải tự lo lịch trình, Sovaba Travel cung cấp tour Vườn Quốc Gia Cúc Phương trọn gói với lộ trình tối ưu, hướng dẫn viên am hiểu hệ sinh thái và phương tiện đưa đón chuyên nghiệp. Đây là lựa chọn lý tưởng để bạn vừa khám phá – vừa học hỏi – vừa tận hưởng vẻ đẹp của rừng nguyên sinh một cách an toàn và sâu sắc nhất.